Mosselgoud, Schelpengoud

Zelf goudpoeder maken om het te gebruiken voor: chrysografie en schildergoud. Goud is onlosmakelijk verbonden met middeleeuwse manuscripten. De meeste […]

De meeste mensen kennen wel voorbeelden van mooie vergulde initialen in middeleeuwse handschriften. Hiervoor werd vaak bladgoud gebruikt dat op een vlakke- of verhoogde ondergrond werd aangebracht. Bij een verhoogde ondergrond met gesso werd de letter ook nog eens gepolijst. Het resultaat was een prachtig glanzende letter die tot een luisterrijk hoogtepunt werd in de geschreven tekst.

Mijn eigen potje met goudresten van de diverse verguld activiteiten.

De term chrysografie is afkomstig uit het Grieks maar de praktijk dateert al van vroege Hebreeuwse datum. De Joodse schrijvers maakten gebruik van het gouden schrift voor religieuze teksten. Uiteindelijk werd het ook weer overgenomen door de Romeinen. Het verhaal gaat dat op een dag de Romeinse keizer Nero hoorde dat er in één van de tempels van Athene een ode lag met in goud geschreven letters. IJdel als hij was gaf Nero direct opdracht om een eigen ode eveneens in gouden letters te laten schrijven voor het altaar van Jupiter. Op deze wijze kwam de praktijk van het gouden schrift naar Rome. 


Bible de Théodulfe, bron: Gallica BnF.

In de loop van de tijd toen het christendom zich vestigde werd chrysografie een algemene praktijk voor liturgische boeken en vooral voor de Evangelieboeken. Chrysografie had hier een dubbele functie, enerzijds de verering van de religieuze tekst en anderzijds het benadrukken van de heilige tekst door de schittering in het kaarslicht. Vaak werden de gouden letters ook nog eens geschreven op perkament dat werd gekleurd met echt purper van de purperslak die de naam Murex droeg.  Al snel werd er hiervoor ook gebruik gemaakt van vervangingsmiddelen zoals: Orseille een rode kleurstof afkomstig van korstmos en eveneens een rode kleur afkomstig van een schildluis: Kermes Vermillio genoemd.  Deze codices hadden een dubbel prestige: het gouden schrift en het purperen perkament. Purper was immers vanwege de prijs een keizerlijke aangelegenheid en alleen bestemd voor bijzondere doeleinden.

Bible de Théodulfe, bron: Gallica BnF.

Het schrijven met gouden letters bereikte tijdens de Karolingische Renaissance een absolute top. Voorbeelden hiervan zijn o.a. de zogenaamde ‘Gouden evangeliën’ zoals: het Godescalc Evangelie en het Evangelieboek van Saint Médard de Soissons.

Sacramentarium van Karel de Kale. 869-870. Bron: Gallica BnF.

Er was echter wel een verschil van mening over het schrijven van boeken in gouden letters. Niet iedereen was daarmee verguld. Er waren predikers die meenden dat het goud beter aan de armen kon worden besteed. Er werden zelfs preken gehouden tegen deze ‘overdaad’ maar het mocht niet baten. Het schrijven met gouden letters was niet alleen een Byzantijnse aangelegenheid maar mooie voorbeelden van codices met gouden letters werden ook later gemaakt tijdens de regering van Karel de Grote. Er zijn heel wat codices op deze wijze geschreven maar toch zijn er weinig van deze boeken overgebleven mede door branden, oorlogen en andere rampen. Niet alleen in het Westen werd er met gouden inkt geschreven maar de Oosterse – Islamitische traditie kent er ook vele voorbeelden van.

In de 12e eeuw en later werd er ook wel een andere techniek gebruikt voor het maken van gouden letters. Eerst werd er een licht gekleurde, kleverige ondergrond aangebracht met de pen en daarna werd er bladgoud ook aangebracht.

In de 15e eeuw was het in de klassieke zin wel gedaan met de chrysografie, echter nog het wordt door liefhebbers van het schrift en boeken, kunstenaars nog wel gebruikt.

Evangeliarium van Lorsch, majestas Domini (Bron Wikipedia)
Het Evangeliarium van Lorsch wordt ook wel de Codex Aureus Laureshamensis of de Codex Aureus van Lorsch genoemd. Het is een van een achttal manuscripten die als “Codex Aureus” bekend staan. Het is een Karolingisch verlucht handschrift dat vermoedelijk omstreeks 810 in opdracht van Karel de Grote aan zijn hof in Aken werd vervaardigd.

 Naast het schrijven met goudinkt werd er ook zilverinkt gebruikt. Een belangrijk voorbeeld hiervan is de: Codex Argenteus uit Upsala. Oorspronkelijk hadden de zilveren letters een grote luister echter door corrosie zijn de letters vaak zwart geworden. 

De Codex Argenteus ofwel de Zilverbijbel  (Bron Wikipedia)
De vlucht naar Egypte. Les Grandes Heures d’Anne de Bretagne Bron: BnF.

Op de afbeeldingen uit dit bericht zien we teksten die geschreven zijn met goudinkt maar ook voorstellingen waarbij de inkt (verf) werd gebruikt om mee te schilderen. Soms wat grotere oppervlakken andere keren om specifieke details weer te geven. Vandaar de titel van dit bericht: “Zelf goudpoeder maken voor chrysografie en voor schildergoud“.

In de voorstelling van de vlucht naar Egypte hierboven zien we het schildergoud toegepast o.a. in de ophogingen van de mantel van Maria en de aureolen.

Het schildergoud is niet economisch in gebruik. Je hebt relatief veel goud nodig om een stuk van goud te voorzien. Bladgoud is veel economischer en je kunt het ook nog eens mooier, glanzend polijsten. Schildergoud blijft enigszins mat.

Detail van de geboorte van Christus. Les Grandes Heures d’Anne de Bretagne Bron: BnF.

Les Grandes Heures d’Anne de Bretagne Bron: BnF.

Poedergoud werd ook wel door de verf gemengd, je krijgt dan een hele mooie subtiele laag kleur die veel werd gebruikt bij de zogenaamde trompe-l’oeil randen. Ook werd er schildergoud wel gebruikt bij grisailles zoals hieronder.

Voor wie het zelf eens zou willen proberen, hieronder vind u een recept voor het maken van poedergoud dat u kunt gebruiken voor het bereiden van goudinkt en/of goudverf. Als het allemaal net te veel moeite voor u is dan kunt u ook gebruik maken van moderne middelen. Druppels goudverf zijn in diverse maten te koop. (Zie onder).

Recept voor het maken van goudpoeder voor goudinkt.

 Een keramische vijzel met stamper.

Een gezandstraalde glazen plaat en een glazen loper

Zout

Honing

Losse velletjes bladgoud

Gedestilleerd water

Pipetje (Om overtollig water weg te zuigen.)

Glazen potje

Een paletmes.

Goudresten, zout en honing.

Doe ongeveer anderhalf tot twee theelepels zuiver zout in een grote keramische vijzel en voeg daarbij een paar druppels honing. Eventueel wat druppels gedestilleerd water met een pipet toevoegen. Wrijf dit samen tot een kruimelige massa. Neem dan een aantal losse velletjes bladgoud en voeg die toe. Hiervoor kunt u ook uitstekend de restjes van andere verguldprojecten gebruiken.  U kunt dit alles ook op een glazenplaat aanbrengen die door het zandstralen geruwd is in plaats van de vijzel. U wrijft dan met een glazen loper. We hebben dan een paletmes nodig om steeds de massa weer bij elkaar te brengen.

Neem dan een aantal losse velletjes bladgoud en voeg die toe. Zelf vond ik het makkelijk te beginnen met een vijzel en stamper om daarna met een glazen loper op een gezandstraalde glazen plaat verder te gaan. Dit maalt het goud sneller fijn en je kunt goed zien of er nog grote(re) deeltjes aanwezig zijn.

Wrijf krachtig met de stamper in een vijzel (een halfuur tot een uur) hoe langer hoe beter. De massa is dan gelijkmatig van kleur geworden (beige) en er zijn geen aparte gouddeeltjes meer te zien zijn. Als u gebruik maakt van een glazen loper voeg er dan tijdens het vermalen wat druppels gedestilleerd water aan toe.

Het werken op de glazen plaat heeft als groot voordeel dat je kunt zien of er nog (te grote ) delen goud zijn overgebleven. Het is heel belangrijk het grondig te doen, hoe langer hoe beter.

Op de onderste foto zien we nog grote delen goud die nog moeten worden vermalen.

Neem de massa van de glazen plaat en doe het in een glazen potje en voeg er dan kokend water aan toe. Vergeet niet om ook de stamper of loper af te spoelen om ook de nog resterende restjes goud ervan af te nemen. Beweeg het water en los het zout en de honing op. Wacht verscheidene minuten totdat het goudpoeder naar de bodem is gezakt. Doe dit een aantal keren en heel zorgvuldig. Alle zout en honing moet worden opgelost en worden weggespoeld.

Na het goud goed te hebben gespoeld, gieten we het water af en laten de rest verdampen. Je kunt ook voorzichtig met een pipetje het water opzuigen zonder goud weg te spoelen. Leg een doekje over het potje. Het water kan dan rustig verdampen en het doekje beschermt het goud tegen het stof.

Na het drogen zien we een laagje stofgoud op de bodem dat we voorzichtig in een potje kunnen doen.

Als het allemaal droog is, borstel dan het poedergoud in een afsluitbaar potje. Om te schrijven: neemt men zoveel poedergoud als nodig en vermeng het Arabische gom. Verdun het met gedestilleerd water. Na het schrijven gaan we met een agaatpolijster over het goud en het zal dan licht gaan glanzen. Voor het schilderen vermengen we het stofgoud met Arabische gom of vislijm. We doen die oplossing in een napje of in een mosselschelp. 

Proefjes met eigen gemaakt schildergoud. NB. Goudinkt/ goudverf zal nooit zo sterk glanzen als bladgoud op gesso.

Hieronder zien we het gebruik van schildergoud bij een grisaille. Hiervoor werd ook wel Mozaïekgoud gebruikt een vervanging voor goud.

Als alternatief voor de eigen bereiding kunt u ook mossel- of schelpengoud kopen. Het is een klein blokje dat is gemaakt van poedergoud gemengd met Arabische gom. Je kunt dit met gedestilleerd water wat verdunnen en met penseel aanstrijken aan je pen en er mee schrijven. Het resultaat is prima maar je hebt wel heel wat nodig om een stukje tekst te schrijven.