Een modern ambacht
Afgelopen vrijdagmiddag 8 november was ik in de Koninklijke Bibliotheek voor het bijwonen van een college over het digitaliseren van middeleeuwse handschriften. Een onderwerp dat steeds meer in de belangstelling komt te staan.
Middeleeuwse handschriften zijn unieke en kwetsbare objecten. Het raadplegen van zo’n bijzonder stuk is niet altijd even makkelijk. De instelling waar het handschrift wordt bewaard kan lastig te bereiken zijn of het handschrift is in kwetsbare staat. Het digitaliseren van middeleeuwse manuscripten opent nieuwe mogelijkheden voor onderzoekers van handschriften en daarnaast voor de liefhebbers veel kijkplezier. Werken die eeuwenlang nauwelijks gezien zijn kunnen nu door een groot publiek wereldwijd worden bekeken. Voor dat het echter zover is moet er wel heel wat werk worden verricht en juist daar ging het college over.
Het is u wellicht wel bekend dat grote bibliotheken wereldwijd de laatste jaren steeds meer handschriften digitaliseren. Er komen niet alleen steeds meer gedigitaliseerde handschriften beschikbaar maar ook de kwaliteit wordt steeds beter. Hoewel de confrontatie met het echte handschrift altijd uitstijgt boven een digitale kennismaking is de digitalisering toch van enorme waarde.
Er blijken ook heel wat manuscripten in Nederlandse instellingen aanwezig te zijn die de moeite waard zijn om te worden gedigitaliseerd. Er zijn ongeveer 5000 handschriften in de diverse instellingen aanwezig waarvan ongeveer 1200 in de KB.
Maar wat doe je nu als je al die middeleeuwse handschriften in Nederland uit wel 90 verschillende instellingen wil ontsluiten in één database? De KB heeft hiervoor een oplossing gevonden door een reizend projectteam op pad te sturen naar de diverse locaties om deze perkamenten parels te fotograferen en digitaliseren. De instellingen die vaak te klein zijn om hun collectie zelf te digitaliseren komen door deze aanpak toch in de mogelijkheid om hun werk online te zetten. Het projectteam bestaat uit twee jonge bevlogen experts: Projectfotograaf Janou Munnik en handschriftenexpert Annelynn Koenders. Tijdens het college legden zij uit hoe het een en ander in zijn werk gaat.
Tijdens het college kwamen de volgende vragen aan de orde:
- Maar hoe fotografeer je nu precies zo’n eeuwenoud boek zo natuurgetrouw mogelijk?
- Hoe zorg je ervoor dat dit op een veilige manier gebeurt?
- Wat voor spullen heb je daarvoor nodig?
Het fotograferen gebeurt met een ingenieus en draagbaar apparaat waarop een camera wordt bevestigd de zogenaamde: Travellers Conservation Copy Stand. Deze mobiele kopieerstandaard is ontwikkeld door Manfred Mayer, ingenieur en conservator aan de Universiteitsbibliotheek Graz in Oostenrijk. Met deze mobiele kopieerstandaard kunnen de manuscripten worden gedigitaliseerd. De bijzondere eigenschap is dat het apparaat lichtgewicht en inklapbaar is en dat maakt het transport van de handschriften naar een externe locatie overbodig. De kopieerstandaard reist in een koffer naar de instellingen waar de manuscripten worden bewaard.
Bij het digitaliseren worden internationale richtlijnen gebruikt om de beeldkwaliteit te waarborgen. (Preservation Imaging Metamorfoze). Deze Richtlijnen zijn geschreven voor massadigitalisering van tweedimensionaal materiaal zoals manuscripten, archivalia, boeken, kranten en tijdschriften. Ook kunnen deze richtlijnen gebruikt worden voor het digitaliseren van foto’s, schilderijen en technische tekeningen.
Metamorfoze is het nationale programma voor het behoud van het papieren erfgoed en is een samenwerkingsverband tussen de Koninklijke Bibliotheek en het Nationaal Archief. Het programma is een initiatief van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Voor wie hierin is geïnteresseerd kan zich verder verdiepen op de website van Metamorfoze: https://www.metamorfoze.nl/sites/default/files/documents/Richtlijnen_Preservation_Imaging_Metamorfoze_1.0.pdf
Hoe zorg je ervoor dat dit op een veilige manier gebeurt? Ook hier worden er standaardprocedures gevolgd en een aantal vragen die vooraf worden gesteld zijn:
- Hoe is de hanteerbaarheid, de staat van het manuscript.?
- Zijn de pigmenten, het bladgoud heel (te) kwetsbaar?
- Zijn er losse fragmenten?
Wat verder ter sprake kwam is dat men tegenwoordig geen gebruik meer maakt van een scanner voor het digitaliseren van manuscripten. Bij het gebruik van een scanner moet het manuscript (te) plat worden gemaakt, iets wat de band niet ten goede komt.
Ook worden de werken nu integraal gedigitaliseerd. Vroeger besloot men wel om alleen de meest opvallende-, mooiste folio’s te digitaliseren en de minder visueel aantrekkelijke kwamen dan niet aan bod.
De materialiteit van het werk speelt nu ook een belangrijke rol bij het digitaliseren. Met nieuwe technieken kunnen ook prachtige driedimensionale opnames worden gemaakt en getoond. Hierbij kan worden gebruik gemaakt van Gaussian splatting photogrammetry. Gaussian splatting is een nieuwe digitale techniek voor het weergeven van scènes, voorwerpen in 3D. Het kan de voorwerpen met verbazingwekkend detail en natuurgetrouwheid modelleren, waarbij niet alleen de geometrie van de scène, maar ook de belichting en reflecties nauwkeurig worden vastgelegd.
Het college in de KB was zeker de moeite waard voor een brede waaier aan geïnteresseerden in middeleeuwse manuscripten. De digitale technieken zorgen voor een brug tussen het manuscript als object en de geïnteresseerde kijker. Een brug waar voortdurend aan gebouwd wordt en steeds beter in staat is om beide kanten te verbinden.
Over dat bouwen ging het tijdens het college en dat is een heel divers en intensief werk. Chapeau voor de beide experts: projectfotograaf Janou Munnik en handschriftenexpert Annelynn Koenders die tijdens het college op een gepassioneerde wijze vertelden over hun werk. Hun werk bestaat uit een tweejarig project waarbij de gedigitaliseerde werken worden gehost op het digitale platform:
.