De Arte Illuminandi

EEN HANDBOEK OVER DE KUNST VAN HET ILLUMINEREN

DE ARTE ILLUMINANDI – over de kunst van het illumineren- is een veertiende-eeuws in het latijn geschreven handboek voor verluchters waarvan het origineel verloren is gegaan. Van de schrijver is vrijwel niets bekend, alleen dat hij Italiaan was en illuminator, geen schilder: hij benadrukt het verschil. Later in de veertiende eeuw is het werk gekopieerd, weer door een onbekende. Die kopie, de enige ons bekende tekst, wordt bewaard in Napels, (Bibliotheca Nazionale di Napoli). 

Napels, Bibliotheca Nationale: MS XII.E.27 14e eeuw.

Er is een vertaling uit het latijn in het Engels door: Daniel V. Thompson en George H. Hamilton. Een Nederlandse vertaling uit het Engels is die van C. Breman. Deze uitgave is afkomstig uit 1933. Het is de perkamentmaker Henk de Groot geweest die deze vertaling in een eenvoudige vorm weer heeft uitgegeven. Inmiddels is de Nederlandse uitgave nergens meer te verkrijgen. De Engelse vertaling van Thompson is nog wel tweedehands verkrijgbaar maar heel erg duur.

Jaren geleden kwam ik het ietwat beduimelde Nederlandse exemplaar tegen tussen wat boeken die ik van iemand kreeg. Het leek me goed om dit werkje dat nergens meer te krijgen is met anderen te delen. Hieronder volgt dan ook de tekst van het korte werkje

1. DE ARTE ILLUMINANDI

In de naam van de heilige en onscheidbare Drie-eenheid, amen. Om te beginnen ben ik van plan ronduit en zonder verwijzing naar autoriteiten, naar toch vrijuit te schrijven over verschillende onderwerpen die de kunst van het illumineren aangaan, met de pen en met het penseel. En hoewel velen eeuwen terug hebben gekeken en het verklaard hebben op basis van hun geschriften, zal ik ondanks dat, hier in het kort goede en beproefde methoden uitleggen over de kleuren en hun tempera’s om meer licht te werpen op bevredigende en snelle methoden, zodat ervaren lieden bevestigd worden in hun mogelijk betere visie, en onervaren lieden die dit vak meester willen worden in staat zullen het goed en duidelijk te begrijpen, en zelfs het in praktijk te brengen.

Hoewel er, volgens de natuurkunde drie primaire kleuren zijn zwart, wit en rood, en alle andere kleuren overgangsvormen hiervan zijn, zijn er niettemin acht kleuren natuurlijk en nodig voor het illumineren, namelijk zwart, wit, rood, geel, blauw, violet, rozenkleur en groen, en sommige hiervan zijn natuurlijk en sommige kunstmatig. Ultramarijn blauw en hemelsblauw zijn natuurlijk. En de zwarte kleur is een soort zwarte aarde of natuurlijke steen. Eveneens is de rode kleur een soort rode aarde, gewoonlijk macra genoemd, en de groene, een aarde of malachiet. En het geel is gele aarde of operment, of fijn goud of saffraan.

En alle andere kleuren zijn kunstmatig, namelijk het zwart, was, dat gemaakt wordt van de houtskool van wijnranken of andere houtsoorten. Of van de rook van kaarsen, was, olie of talk, die verzameld wordt in een kom of in een geglazuurde schaal. De rode kleur, zoals vermiljoen, dat gemaakt wordt van zwavel en kwik, of loodmenie die ook stupium genoemd wordt en gemaakt wordt van lood. De witte kleur die gemaakt wordt van lood, dat is loodwit of van de verkalkte (verbrande) botten van dieren, het geel dat gemaakt wordt van geelwortel of vollerskruid met, en op een andere wijze door sublimatie en purpurina wordt genoemd of het goud der muzen, en het wordt op een andere wijze uit glas gemaakt en giallorino genoemd. Zelfs wordt een kunstmatig blauw gemaakt van de plant genaamd heliotroop, en een violette kleur wordt gemaakt van dezelfde plant onder andere omstandigheden. Het kunstmatig groen wordt van koper gemaakt, en ook van de bessen die gewoonlijk prugnameroli genoemd worden (Wegedoorn-) en die verzameld worden in het seizoen van de druivenoogst langs de heggen van de wijngaarden, en het wordt op een andere manier gemaakt van de bloemen van de blauwe lelies.

• Plakmiddelen voor bladgoud

De plakmiddelen voor bladgoud zijn de volgende: hertshoornlijm, perkament – of vislijm en andere.

• De oplossingen waarmee kleuren worden getemperd bij het gebruik op perkament

De oplossingen waarmee kleuren worden aangebracht zijn de volgende: de clare van kippeneieren en hun dooiers, Arabische gom, en Tragantgom, opgelost in zuiver bronwater. En oplossingen van honing of suiker of kandij zijn nodig om te af en toe te zoeten, zoals ik bij de bereiding daarvan in details zal uitleggen, als de Heer het wil.

• Hoe kunstmatige kleuren worden gemaakt, allereerst zwart.

De zwarte kleur wordt op verschillende manieren gemaakt. In de eerste plaats wordt het meestal zeer tot genoegen gemaakt uit wijnrank-houtskool, dat is door het verbranden van de rank waarvan de wijn komt, en voordat die tot as verbrandt moet er water op worden geworpen, telkens een beetje, zodat het vuur dooft en de pure houtskool wordt gescheiden van de as. Het wordt ook op een andere manier gemaakt, als volgt: neem een schone schaal van koper of geglazuurd aardewerk en zet er een kaars van zuivere was onder, zodanig dat de vlam bijna de holle kant van de schaal raakt en verzamel zorgvuldig het zwart dat veroorzaakt wordt door de rook. En zet de kaars ook weer terug en maak er zoveel van als je wilt.

• Wit

Ik heb gemerkt dat er maar één witte kleur is die geschikt is voor het illumineren, namelijk loodwit, ook bekend als cerussiet, want het wit van verkalkte beenderen is niet geschikt, omdat het te stug is. En het is niet de moeite waard te beschrijven hoe loodwit gemaakt wordt, omdat het algemeen bekend is dat het van lood gemaakt wordt en het is overal te krijgen.

• De kunstmatige rode kleur

De kunstmatige rode kleur wordt gemaakt van zwavel en kwik en wordt vermiljoen genoemd. En het wordt ook op een andere manier gemaakt, namelijk van lood en is dan bekend als menie of stupium. En omdat deze kleuren overal gemakkelijk te krijgen zijn, heb ik de methode om ze te maken niet beschreven.

• Geel

De kunstmatige gele kleur wordt op vele manieren gemaakt, in de eerst plaats, zoals hierboven reeds genoemd, wordt hij gemaakt van de wortel van kurkuma of van vollerskruid. Het wordt op deze manier gedaan. Neem dertig gram kurkumawortel die zorgvuldig in plakjes is gesneden met een mes, en doe die in ongeveer 50 ml. Gewoon water en doe er drie of vier gram zuivere aluin bij in een geglazuurde aardenwerk schaal. En laat het een dag en een nacht weken en doe er, als het behoorlijk geel is, dertig gram goed fijngewreven loodwit bij en roer het om met een stokje. Laat het een poosje op het vuur staan en roer voortdurend met een stok zodat het niet overkookt. Zeef het dan door een linnen doek boven aardenwerken schaal die gebakken is maar niet geglazuurd en laat het bezinken. En giet het water voorzichtig af, laat het drogen en zet het opzij tot het nodig is.

Het wordt ook op soortgelijke wijze gemaakt van dat vollerskruid. Neem het en snijdt het fijn met een mes. En leg het in helder water of tamelijk sterke loog en zorg ervoor dat er ruim voldoende water of loog op het kruid staat. Laat het een poosje doorkoken, dan als er een handvol plant is, moet er 45 gram goed fijngewreven loodwit bij. Maar voordat je er loodwit in doet moet je eerst 30 gram zuivere aluin goed fijnwrijven en het in de schaal doen met het afkooksel van de plant en het laten oplossen. En doe er, als het opgelost is, een beetje van het loodwit bij en roer het voortdurend met een stok totdat alle dingen grondig gemengd zijn. En zeef het dan door een linnen doek boven een schaal van aardenwerk die gebakken is maar niet geglazuurd en laat het bezinken. En giet het water er af en doe er wat gewoon helder water bij. Giet het water af als de vaste deeltjes bezonken zijn en laat het drogen en zet het weg.

Loodwit kan op dezelfde wijze worden gekleurd met saffraan. En weet dat het overgedaan kan worden als het niet goed gekleurd is en als er te veel kleur in komt kan er meer loodwit bijgedaan worden.

• Een imitatie goudkleur

Een andere kunstmatige gele kleur is bekend als: aurum musicum of purpurina. Die wordt op deze wijze gemaakt. Neem één deel tin, smelt het en gooi er één deel zuivere kwik op. Neem het meteen van het vuur en meng het met azijn en een beetje gewoon zout. En was het met helder water, warm of koud tot het spoelwater helder en vrij van zout is. Smelt het materiaal dan weer boven het vuur en zet het op het marmer. Neem dan één deel zwavel zo schoon en helder als barnsteen en één deel sal ammoniac en meng die grondig. Meng die dan weer met het voornoemde kwik en tin totdat alles roetzwart wordt en goed gemengd is. Neem dan een glazen pot als een fles met een wijde korte hals en die moet zo groot zijn dat meer dan de helft leeg is als het materiaal erin zit. Deze pot moet vingerdik gekit worden met goede klei die stevig gemaakt is met ezels mest en verknipte resten doek. De pot moet net zo hoog gekit worden als het materiaal reikt. En als dit materiaal erin is gestopt moet de pot in een smeltoven geplaatst worden die een opening heeft waarin het gekitte deel van de pot past. De opening en de kieren in de smeltoven moeten verzegeld worden met as die vochtig gemaakt is met water. Steek er eerst een zacht vuur onder aan van wilgenhout of riet of iets dergelijks en houd het vuur ongeveer negen uur lang brandende tot aan het kritieke moment dat hieronder beschreven wordt. En de pot moet zodanig afgedekt worden met een losse tegel dat die er naar believen kan worden afgehaald en weer teruggelegd. En eerst zal er zwarte rook afkomen en dan witte rook en later zwart-witte rook. En een schone stok moet er vaak ingestoken worden dat wil zeggen, in de pot waar het materiaal in zit, op zo’n manier dat het materiaal niet geraakt wordt en de temperatuur moet langzaam maar zeker worden opgevoerd totdat gouden vonken zichtbaar worden op de stok. Dan mag het vuur uitgaan want het is klaar. En wanneer de pot is afgekoeld wordt hij gebroken. Het materiaal wordt eruit gehaald en gebruikt. Deo gratias.

• De natuurlijke gele kleur

Natuurlijk geel komt voor, namelijk fijn goud, gele oker en saffraan en ook operment.

1. Blauw of hemelkleur, natuurlijk en kunstmatig

Blauw komt voor in verschillende vormen zoals bijvoorbeeld ultramarijn blauw dat gemaakt wordt van lapis en waar niets boven gaat. (En ik zal de manier om het te maken aan het eind van dit boek behandelen). Een andere kleur van blauw wordt gemaakt van een steen die gevonden wordt in Duitsland en weer een andere wordt gemaakt van zilveren plaatjes zoals Albertus Magnus beschrijft. Een ruwe kleur blauw wordt kunstmatig gemaakt van het beste indigo en loodwit. Het wordt ook op een andere manier gemaakt van de plant die heliotroop wordt genoemd en het blijft een jaar lang blauw naderhand verandert het in violet. Dit is de manier om de kleur van deze plant te maken. Neem de zaden van deze plant die verzameld kunnen worden van half juli tot half september. En het heeft gele (……) en de vruchten dat wil zeggen die zaden zijn driehoekig. Dat is omdat er drie zaden aaneen zitten. En ze moeten bij mooi weer verzameld worden. En de zaden moeten worden losgemaakt van de steeltjes waaraan ze hangen en in een schone oude linnen- of hennependoek worden gedaan. En vouw de doek op en trek hem door je handen totdat de doek verzadigd is door het sap. En de kern van de zaden wordt niet gebroken. En neem geglazuurde schaal en wring het sap uit de doek in deze schaal en neem nog wat verse zaden en onttrek er op dezelfde manier het sap aan tot je er genoeg van hebt. Neem dan wat andere schone linnen doeken die eerst één of twee keer nat gemaakt zijn in een loog aangemaakt met water en kalk. Was ze heel grondig met schoon water en droog ze. (Ze kunnen ook gewoon worden geprepareerd zonder kalk). En doe ze als ze droog zijn in de schaal waar het sap van de voornoemde plant in zit en laat de doeken genoeg van dit sap opzuigen om doordrenkt te raken. En laat ze een dag een nacht in deze schaal staan. Zoek dan een donkere vochtige plaats waar je wat leem kunt verzamelen in een wijnbeker of een andere bruikbare schaal of op een scherm waar wind noch zon noch regen noch aarde erbij kunnen komen. Laat een gezonde man die wijn heeft gedronken een hoeveelheid urine daarop lozen. Vervolgens moet daarboven een rek van lichte biezen of andere dunne houten stokken worden gezet. Zodat de doordrenkte doeken uitgespreid kunnen worden boven de damp van de urine. Maar zo dat ze de eerder beschreven wijn doordrenkte leem niet raken want dan zou ze bederven. En laat het zo drie of vier dagen staan of totdat ze daar drogen. Leg de doeken dan onder boeken en bewaar ze in een doos of doe ze in een glazen pot. Sluit die en bewaar hem in ongebluste kalk op een droge, rustige plaats. (N.B. Man, wijn, urine en leem kunnen waarschijnlijk vervangen worden door een openstaande fles ammonia).

1. De kleur groen

Natuurlijk groene kleuren zijn de volgende: namelijk terre-verte, dat vaak gebruikt wordt door schilders en malachiet. Hiernaast worden andere kleuren kunstmatig onttrokken aan mengsels van natuurlijke stoffen, waarbij de eigenschap (groen) effectief wordt gemaakt. En in die stoffen is het latent aanwezig en nog niet ontwikkeld, zoals bijvoorbeeld gezien kan worden in het geval van koper, dat doornbessen-rood is en door behandeling groen wordt. En het kan eveneens worden gezien in het geval van wegedoornbessen of prugnameroli, zoals ze in het dialect van Rome heten, in de omgeving waar ze voorkomen. En het kan in de derde plaats worden gezien bij de blauwe lelies, die irissen genoemd worden en toch door de behandeling veranderd worden in een heel zuiver groen.

De kleur wordt als volgt van de lelies gemaakt. Neem de verse bloemen in de lente als ze bloeien en stamp ze in een marmeren of bronzen mortier en wring het sap door een doek in een geglazuurde schaal. En week dit sap in andere schone linnen doeken, die een- of tweemaal geweekt zijn in een oplossing van zuivere aluin en daarna gedroogd. En als de doeken op deze manier helemaal doordrenkt zijn met het sap van de lelies laat ze dan drogen in de schaduw en bewaar ze tussen de pagina’s van boeken, want met het dus geconserveerde sap kan een prachtig groen, dat bijzonder geschikt is voor het gebruik op perkament gemaakt worden door het te mengen met giallorino. En onthoud dat de doeken beter worden als ze worden gedroogd en dan nog een keer in het sap worden geweekt.

En hetzelfde kan gedaan worden met wegedoornbessen die verzameld worden als de druiven geplukt worden, op deze manier. Neem de voornoemde zaden of bessen, doe ze in een geglazuurde schaal en knijp of verpletter ze met je vingers. Los dan in heldere loog die niet te sterk is, zoveel aluin op als mogelijk is boven het vuur. En giet genoeg van deze loog en aluin over deze bessen de zoals gezegd kapot geknepen zijn om de bessen te bedekken. En laat ze zo drie dagen lang staan op een rustige plaats en wring ze met de hand uit door een linnen doek boven een andere geglazuurde schaal En als je wilt kun je het bewaren in linnen doeken en doe het allemaal net zoals hierboven is aangegeven voor het sap van de lelies. Maar berg het anders in een glazen fles en bewaar het door de fles te verzegelen. En je kunt verdigris wrijven met dit sap dat is heel goed. En als je er azuriet mee zou wrijven zou het veranderen in een heel mooi groen. En het wordt gemengd met giallorino of met loodwit voor penseelwerk en er worden bladeren mee getekend en gearceerd met het lelie-sap dat uit de doeken wordt getrokken met clare van eieren. En het kan op dezelfde manier worden gearceerd met het sap van de bessen zelf of met gewoon blauw dat veranderd is in groen, met een beetje tempera van gomwater of clare. 

Een ander groen wordt gemaakt met operment en goede indigo, maar het is niet goed operment op perkament te gebruiken omdat het door zijn geur loodwit, loodmenie, en groen reduceert tot een metaalachtige kleur, en daarom ben ik er niet mee begonnen uit te leggen hoe groen daarmee of verdigris wordt gemaakt.

1. Rozenkleur, ook roze genoemd

De rozenkleur dat wil zeggen roze, die gewoonlijk gebruikt wordt op perkament om kleren of bladeren in te kleuren of delen van letters en ook hoe die te maken in transparante vorm, om bladeren of delen van letters te arceren. De dekkende kleur roze wordt als volgt gemaakt. Neem wat van het beste brazielhout (en dit is de manier om het te testen; als je het in de mond stopt smaakt het zoet als je het kauwt en het wordt roze. En schrap met een mes of een stuk glas zoveel af als je nodig hebt. En leg het in loog die je gemaakt is van het hout van de wijnstok of eik (en als de loog oud is, is het beter). Doe dat in een hittebestendige geglazuurde schaal, en laat de loog het brazielhout bedekken, zodat alles wat oplosbaar is opgelost zal worden door de loog. En laat het een dag en een nacht in deze loog staan om zacht te worden. Zet het dan op het vuur en breng het tegen de kook aan, maar laat het niet koken en roer het vaak om met een stok. Ga dan na hoeveel brazielhout er was en neem dezelfde hoeveelheid in gewicht aan mooi wit marmer dat heel grondig tot een zeer fijn poeder gemalen is en net zoveel zuivere aluin als brazielhout. En maal ze grondig en meng ze geleidelijk aan in de schaal totdat het schuim dat ontstaat weer verdwijnt, en het goed gekleurd is. En dan wordt het door een schone linnen hennepdoek gezeefd en in een geglazuurde- of ongeglazuurde schaal gedaan. En weet dat sommigen zeggen dat de loog nadat die goed gekleurd is gezeefd moet worden en in een geglazuurde schaal gedaan en na verhitting doen zij de aluin en het marmer erbij. En dat zal de kleur onmiddellijk aannemen en het water zal er bijna helder bovenop komen te staan en je giet het voorzichtig af. En dat is beter. Maar de loog moet twee weken oud zijn, ofwel gemaakt met regenwater dat heeft staan bederven in een stenen vat. Of zoals het gebruikelijk is in een hol houten vat, want dat water is het beste en daarmee wordt de beste kleur gemaakt. Weet ook dat sommigen het als beter beschouwen het vocht van de loog te laten opnemen door de schaal en dat anderen het in een geglazuurde pot gieten, het laten bezinken, en er later geleidelijk en zorgvuldig de loog afgieten en het materiaal laten drogen. En weer anderen hollen een baksteen uit en doen het materiaal daarin om te drogen. En als je het een lange tijd wilt bewaren, meng het dan met gomwater en laat het drogen, en berg het in kleine stukjes op. En als iemand het rijker wil maken kan hij wanneer hij het brazielhout in de loog doet wat grana tinctorum (Scharlaken- Karmozijnbessen) bijdoen als het te krijgen is, tot plusminus een zesde of achtste deel van het gewicht van het brazielhout naar keuze want het maakt een houdbaarder kleur en zal veel mooier zijn en hij moet verder handelen als boven. Hoewel het is een mooiere kleur met alleen brazielhout dan vermengd met grana. Doe dat wat je het mooiste vindt. Eveneens, als je bij het brazielhout opgelost in loog als hierboven, eierschalen doet die een nacht in sterke azijn hebben gestaan waarvan je de vliezen ’s morgens verwijdert, ze wast met helder water en ze op een porfier zeer fijn wrijft met zuivere aluin van het eerdergenoemde gewicht en het poeder in een zeef van linnen stof doet, en het filtraat drie of viermaal door de zeef giet ( en alle goede stoffen blijven in de zeef ) en je laat het drogen in deze zeef, in de wind, zodat de zon het niet raakt, en je zet het weg, en je handelt als eerder beschreven, dan zal het goed zijn.

1. De vloeibare brazielhoutkleur, transparant om te arceren

Neem zoveel van hetzelfde hout als je nodig hebt geschrapt als hierboven. (En als je wat van de voornoemde grana hebt en het erbij wilt doen, doe dat dan, zo niet, werk alleen met brazielhout. En doe er genoeg eiwit dat behandeld is met een zeespons over om het brazielhout helemaal te bedekken en er het sap grondig uit te trekken door een verzachtend proces. En laat dit met het eiwit staan twee of drie dagen. Neem dan een beetje suikeraluin of zuivere aluin ter grootte van twee hooguit drie gewone bonen tegen vijftien gram brazielhout en clare. En laat het nog een dag staan en zeef het dan door een linnen doek boven een geglazuurde schaal, die ruim en breed is, speciaal onderaan, en laat het drogen. En sommigen laten het op het porfier drogen omdat dit vlugger gaat. En zet het weg. En neem wanneer je het wilt gebruiken er een beetje van of zoveel je kunt gebruiken en doe dat in een geglazuurde schotel of in een mosselschelp en verdun het met gewoon water. En voordat het verdund wordt moet er een honingoplossing bij, zoveel als je met de achterkant van een penseel kunt oppikken of zoveel als er nodig is om te voorkomen dat het gaat barsten wanneer het droogt. En als het niet houdt (op perkament) vanwege het water, zo dat het niet goed en glanzend is moet je er clare aan toevoegen of gomwater want de clare is beter. En zorg ervoor niet te veel honing te gebruiken want dat zou de kleur bederven. En zorg ervoor ook niet te veel clare te gebruiken omdat het de andere kleuren zou doen barsten. En daarom wordt de honingoplossing erbij gedaan zoals alle ervaren lieden weten. En ik schrijf er alleen over als geheugensteun voor hen die die af en toe slordig zijn met hun werk. Ik ga niet op het onderwerp lak in, dat laat ik aan de schilders over.

1. Lijm of planeerwater voor bladgoud

(Planeerwater = lijmwater)

Lijm voor bladgoud wordt op vele manier gemaakt. Maar ik zal er een regel voor geven die zowel goed als beproefd is. Neem dan naar goeddunken een hoeveelheid verkalkte geprepareerde gesso van de soort die door schilders wordt gebruikt om panelen te vergulden, dat is gesso sottile. En een vierde van die hoeveelheid van de beste Armeense klei en wrijf het met helder water uiterst fijn op de plaat van het porfier. Laat het daar drogen en neem er naar behoefte wat van en zet de rest opzij. Maal het met hertshoornlijm of perkamentlijm. En doe er zoveel honing bij als je denkt nodig te hebben om het een zoete smaak te geven en het is geraden voorzichtig te zijn en er niet te veel of te weinig in te doen maar passend bij de hoeveelheid materiaal, zoveel dat het nauwelijks zoet smaakt als je er wat van in je mond stopt. En je moet rekenen dat voor een van die kleine schaaltjes die door schilders gebruikt worden, een hoeveelheid honing genoeg is die overeenkomt met wat je in tweemaal kunt oppikken met de achterkant van je penseel. En als er minder zou zijn zou het mengsel bedorven worden. En maal het grondig en breng het over in een geglazuurde schaal en giet er meteen en heel voorzichtig zonder het materiaal te verstoren, genoeg schoon water op om het te bedekken. En het zal onmiddellijk op zo’n manier gezuiverd worden dat er geen luchtbellen of gaten inkomen bij het drogen. En giet als je het wilt gebruiken, na een poosje het water dat er op staat af, zonder het materiaal te roeren. En voordat je planeerwater gebruikt op de plaats waar je moet werken op het perkament moet je altijd proberen op wat soortgelijk perkament, om te zien of het goed getemperd is en leg er als het droog is wat goud op om te zien of het een polijstbeurt kan velen. En weet wanneer er te veel van de tempera of te veel van de honing in zit, je het kunt corrigeren door er in een schaal gewoon zacht water over te gieten, zonder roeren, en als dat een poosje staat moet het water voorzichtig afgegoten, dat wil zeggen de oplossing daarvan of meer honingoplossing als dat nodig is, tot de verhouding goed is. En omdat hiervoor ervaring meer waard is dan geschreven documenten doe ik geen extra moeite om het uit te leggen wat ik bedoel: een goed verstaander….

1. Het gebruik

Je moet weten dat, nadat de letters of, bladeren of figuren op het perkament getekend zijn, de plaatsen waar het goud moet komen gewreven moeten worden met een stukje hertshoorn- of vislijm en wel op deze manier. Bevochtig een stukje van deze lijm in je mond op de nuchtere maag of na vertering, tot het zacht geworden is, en wrijf daarmee de plaats waar het goud moet komen en bevochtig het stukje lijn voortdurend zo dat het perkament beter geschikt wordt om het planeerwater aan te nemen. En sommige lieden wrijven zelfs de hele tekening in met de lijm om te zorgen dat alle kleuren zich beter binden maar dat zou alleen nodig zijn als het perkament harig of ruw was. En het perkament kan ook vochtig gemaakt worden of gecoat op plaatsen waar het goud en de kleuren moeten komen, met het planeerwater dat gezoet is met honing en dat zorgvuldig moet worden aangebracht met katoen, zoals nodig is, of met een penseel, en dat is beter.

Neem dan dit planeerwater, goed verdund zoals gezegd en breng het aan met een voor dit doel geschikt penseel, de eerste keer tamelijk nat. En doe er nog een laag over als het bijna droog is, en doe dat twee- of driemaal, tot het ongeveer goed lijkt, niet te dik en niet te dun maar geschikt. Schraap het oppervlak voorzichtig met een geschikt en goed mes als de laatste laag tamelijk droog is en maak het schoon met een hazenpoot. Neem wat clare van, geklopt met een ruwe borstel of met een rietstengel die daarvoor is gespleten en aangepast zoals de schilders doen, en giet er, wanneer al het wit veranderd is in schuim, genoeg gewoon water over, of gemengd met de beste witte wijn, of met een beetje loog, of zonder iets en, want elk hiervan is goed. Neem daar wat van, met een penseel dat daarvoor geschikt is, en bevochtig oordeelkundig en met mate de lijm, zo dat deze lijm het goud of zilver goed zal houden, zoals de schilders doen wanneer ze goud op panelen leggen. En snijd het goud met een mes op perkament, zoals je weet dat het hoort, naar het aantal plaatsen waar bladgoud moet komen, en als het nodig is mag je het bladgoud hard aandrukken met een stukje katoen. En na een poosje als het praktisch droog is en polijsten kan velen, polijst het dan met een bruikbare tand van een wolf of een kalf of met een hematietsteen zoals de schilders doen, boven op een paneel of doos of een ander stuk hout dat goed gepolijst en stevig is. En als het goud ergens niet goed zit maak je die plaats met clare voorzichtig nat en je legt het bladgoud weer neer en duwt het aan met katoen als dat nodig is. En veeg als het goud is gepolijst, het af met een hazenpoot en schraap het teveel dat niet door de poot verwijderd is met een goed scherp mes en maak het gelijk. En als het teveel verwijderd is moet je weer polijsten tot het geheel naar je zin is. En zo kan men met een hematietsteen of een ander gereedschap hiervoor, het bladgoud dat op deze manier is gelegd, beheersen of persen op het paneel of doos of ander hout, enzovoort. En zo zal het gereedkomen.

En hoewel er vele manieren zijn om bladgoud of zilver op perkament te leggen, en hoewel het planeer water van veel andere dingen gemaakt kan worden heb ik toch eenvoudig deze methode gegeven, omdat het mij één van de beste lijkt te zijn, en omdat deze methode algemeen is onder illuminatoren.

1. De oplossingen of bindmiddelen die nodig zijn voor het vak van illuminator en als eerste planeerwater

Neem wat hertshoornlijm, of perkamentlijm (die wordt gemaakt van de randen van perkament), die beter is, en weet dat hoe beter de perkamenten zijn, hoe blanker het planeerwater zal worden. En leg dat in een geglazuurde schaal en giet er genoeg helder water over om deze lijm goed en ruim te bedekken, en laat het goed zacht worden, en de lijm moet zeer helder worden. Smelt het dan op een laag vuur en verdun het met water als het te sterk is. En test het op deze manier, neem een likje van deze gesmolten lijm op je vinger en leg je vinger op je hand, als het onmiddellijk blijft kleven is het te sterk voor dit werk, maar als het niet de eerste keer dat je je vinger neerlegt blijft kleven, maar pas de tweede of derde keer is het geschikt om gebruikt te worden. En als je het vloeibaar wilt houden doe er dan gewoon wat water bij en laat het staan en na een paar dagen blijft het vloeibaar zonder verhitting. Het zal wel stinken maar het is heel goed. En weet ook dat de vislijm op deze wijze met schoon water kan worden getemperd, behalve dan dat daarvoor meer water nodig is dan voor de perkamentlijm. En weet dat het een heel goed idee is perkamentlijm- of hertshoornlijm zacht t te maken met de beste azijn, en als het zacht is en de azijn is afgegoten moet je er helder water aan toevoegen en het smelten en verder te werk gaan zoals gezegd is.

1. De clare van eieren, en hoe die wordt bereid

De clare van eieren (kippeneieren zijn het beste) wordt als volgt bereid. Neem verse eieren, één, twee of meer, afhankelijk van de hoeveelheid werk. Breek ze zorgvuldig, neem het wit en scheid er de dooier van. En meng de dooier er niet mee. En giet ze in een geglazuurde schaal en bewerk het met de hand en een zeespons (een verse als je die hebt, want dat is beter en als dat niet mogelijk is laat hem dan zijn minst goed wassen) totdat alle clare erdoor is opgenomen en de spons moet groot genoeg zijn om de hoeveelheid clare waarmee je begon op te nemen. En dan blijf je het uitknijpen in deze schaal en het weer opnemen in de spons totdat het geen schuim meer maakt en zo vloeibaar is als water, werk er dan mee. En als je het lang wilt bewaren zonder dat het stinkt of bederft, doe er dan in een glazen fles met clare wat rood rattenkruid, de maat van een boon of hooguit van twee, of een beetje kamfer of twee kruidnagels   en dan blijft het goed. En klop het als je er bladgoud mee wilt leggen met een ruwe borstel of met een gespleten rietstengel, zoals ik al zei.

1. De oplossing van arabische gom

Neem witte schone Arabische gom en breek die in kleine stukjes of maal het en leg het in een geglazuurde schaal. En giet er genoeg gewoon water over zo dat het twee vingers diep komt en laat het een dag en een nacht staan en zet het dan een poosje in de hete as om op te lossen en test het net zoals je het planeerwater testte. En als het goed getemperd is, zo dat het niet te sterk of te slap is is, zeef het dan door een doek en bewaar het in een fles en gebruik het. En als je een oplossing van Tragantgom wilt hebben, moet je er een weinig van nemen en in een geglazuurde schaal doen en er veel water bij doen en het laten staan tot het zacht wordt en geweldig opzwelt. Verwarm het een beetje en doe er weer net zoveel water bij zodat het uit zichzelf oplost. En gebruik het als je wilt, maar het is niet erg nuttig.

1. De oplossing van honing of suiker

Honing- of suikeroplossing is erg belangrijk om het planeerwater en de clare te temperen en het wordt op deze manier gemaakt. Neem wat honing zo zuiver en wit als je kunt en kook het boven een laag vuur in een brede geglazuurde schaal en schuim het voortdurend af tot het helder wordt. En doe er dan weer dezelfde hoeveelheid water bij en laat het koeken in de geglazuurde schaal zoals ik al zei. En doe er wat eiwit bij dat geklopt is met gewoon water zoals apothekers dat doen. Er moet maar een beetje in, omdat een beetje van die honing genoeg is. En doe het bij deze honing en laat het samen koken onder het roeren tot het water bijna verdampt is en zeef het dan door een zeef of een linnen doek en bewaar het in een fles. Je kunt de suikeroplossing op dezelfde manier maken. En zelfs als iemand er al die moeite niet voor over heeft kan hij zonder meer honing en suiker nemen met of zonder water. Maar ik he dit opgeschreven omdat het beter is als het zuiverder is. (En zo gaat het ook met de kandijsuiker in plaats van gewone suiker).

• De kleuren: hoe ze gemalen en dooreengemengd moeten worden en op perkament gebruikt.

Je moet weten dat de zwarte kleur van houtskool of van natuurlijke steen uiterst fijn gemalen dient te worden met gewoon water op een plaat porfier (of op een andere zeer harde soort steen) en dan in geglazuurde aardewerk kommetjes gegoten. En als het bezonken is wordt het water voorzichtig afgegoten en vervangen door vers en zo worden ze bewaard op één manier (de beste) en staan klaar tot het gemak van de werker. En als het water opraakt of bederft moet het, vervangen worden door vers. En de meeste dekkende kleuren moeten op dezelfde wijze behandeld worden behalve verdigris, dat moet behandeld worden met azijn, of met het sap van de bladeren van de blauwe lelies, of met het sap van bovengenoemde bessen. En sommige lieden mengen het sap van wijnruit en een beetje saffraan en temperen het met eierdooier. De andere kleuren worden gemengd en bewaard op dezelfde wijze als ik heb beschreven. En weet dat het ultramarijn blauw als het heel fijn en schoon is, gemengd kan worden met je vingers in de schaal of in de hoorn met de temperaoplossing. Maar als het niet erg fijn is moet het gewreven worden op een stenen plaat die niet gekrast wordt door het wrijven want blauw en de andere harde kleuren zoals giallorino zouden erdoor bedorven worden. Want het zou niet zo belangrijk zijn met andere zachtere kleuren. Ik keer weer terug naar het ultramarijnblauw, de grove en niet erg goed gewassen (soort). Die moet gemalen worden met een vierde deel Sal Amoniac, en dan gemengd met gewoon water of niet al te sterke loog. En doe het als het gemalen is tot de gewenste graad van grofheid of fijnheid in een aardenwerken schaal die geglazuurd is en evenredig in afmeting is aan de hoeveelheid blauw en giet er gewoon helder water op om het te bedekken. En roer het met de hand of met een stok en laat het bezinken en giet het water er voorzichtig van af en giet er nog wat vers water op en giet het weer af als het gestaan heeft. En ga daarmee door tot dat het water er helder afkomt en het blauw zuiver is en vrij van zout. En droog het in de schaduw en bewaar het. En als je wilt dat het van de uiterste fijn-graad is, wrijf het dan tot dat je de afzonderlijke deeltjes niet meer kunt voelen en doe die in een schaal met veel gewoon water, roer het goed, en zeef het door een fijne mousseline of linnendoek tot er zoveel mogelijk doorheen gezakt is en laat het bezinken en giet er het water van af en droog dat wat op de bodem van de schaal overblijft aan de lucht, uit de zon want het is heel goed voor elke wijze van verwerken wat de fijnheidsgraad betreft of het nu met de pen gebeurt of met het penseel.

En dan moet ik het nog over hemelsblauw hebben. Je moet weten dat je hemelsblauw, wanneer het ruw en lelijk is en je het verbeteren wilt, op deze manier kunt behandelen. Neem het hemelsblauw en wrijf het op de steenplaat, als boven zo fijn als je het hebben wilt. En doe dat met een behoorlijk dikke oplossing van gom en breng het dan over in een flinke geglazuurde schaal en giet er gewoon helder water over en roer het goed. En giet, als het een beetje bezonken is, het water voorzichtig over in een andere geglazuurde schaal zodat er niets verloren gaat als er nog iets van het blauw in het water zou zitten. En doe er weer gewoon water bij en handel weer net zo. En herhaal dit totdat het blauw helder en schoon is. En hoewel de hoeveelheid kan verminderd zijn zal het geweldig verbeterd zijn. En als je wilt kun je het net zo behandelen als ultramarijnblauw, door het te malen en te zeven door stof of door zijde maar dat hemelsblauw zou op die manier te veel kleur verliezen om nog wat waard te zijn zonder toevoeging. En droog het dan en bewaar het.

En als je het blauw wilt aanbrengen met een penseel, temper het dan met gomwater en sommige lieden doen er twee – of drie druppels van de clare van eieren bij. Doe wat je het beste lijkt na wat experimenteren.

Eveneens, in het geval dat je de vlakjes van letters met een pen wilt maken kan ik je vertellen dat sommigen het blauw temperen met een oplossing van gom en sommige anderen het temperen met de clare van eieren en zij doen er wat suiker bij ongeveer zoveel als een tarwekorrel. En weer anderen nemen drie delen van de oplossing van gom en één deel van de clare. Doe wat je wilt want elke van deze is goed.

Versieringen maken met ultramarijn blauw. In de eerste plaats moet je weten dat het bijzonder fijn behoort te zijn. En getemperd moet worden met de clare van eieren en met wat suiker- of honingoplossing erbij, of, op een andere manier getemperd met de oplossing van gom en clare en ook in dit geval kan het nodig zijn dat er wat suiker- of honingoplossing wordt toegevoegd zoals boven. Doe wat je het prettigste vindt omdat het wel goed komt als je bekend raakt met de hoedanigheid van deze ingrediënten. Weet, dat waar de oplossing van honing of suiker genoemd wordt, die vervangen kan worden door kandijsuiker maar die moet in een wat grotere hoeveelheid gebruikt worden, getemperd met de oplossing van clare.

En weet dit wanneer het mengsel van blauw en tempera ooit vuil wordt in de hoorn, doe er dan schoon water bij of wrijf het op de plaat met verse tempera en houdt het goed geroerd in de hoorn met een stokje. En weet dat vermiljoen net zo behandeld wordt, wanneer het vuil wordt. En als de clare dik of vuil wordt moeten er één of twee druppels loog bij evenredig aan de hoeveelheid materiaal en het zal beter vloeien, omdat loog de viscositeit van de clare vermindert.

• Het gebruik van doekkleuren

Vervolgens neem je als je wilt illumineren met heliotroop(doek) zoveel van dat doek als je nodig hebt en leg het in een zeeschelp en temper het met goed bewerkte clare van eieren. En pers er het sap niet uit maar laat het geweekte doek in de schelp blijven zoals katoen in een inkthoorn bij de inkt. En week het water of met clare verdund water wanneer het opdroogt.

•  Werken met hemelsblauw

Neem azuriet, wrijf het zeer fijn en temper het met de clare van eieren die behandeld is met een spons, en neem wat heliotroopdoek dat getemperd is met deze clare, en behandel als met ultramarijn blauw. En als het azuriet bleek is, wrijf het dan heel fijn op de plaat samen met wat loodwit en temper het dan met de clare van eieren op dezelfde manier als eerder beschreven en laat er wat e of violette doek in weken. En handel verder als eerder beschreven.

• Werken met vermiljoen

Neem wat van de beste vermiljoen en wrijf het grondig op de plaat met tamelijk sterke loog. En als je het grondig vermalen hebt zo fijn dat je de afzonderlijke deeltjes niet te voelen zijn giet het dan in een geglazuurde schaal en giet er een ruime hoeveelheid gewoon water op en meng het goed met je vingers en filter het door een doek van zijde of fijngeweven linnen boven een andere geglazuurde schaal. En het grove deel dat achterblijft in je doek, maal je en filter je opnieuw, laat het dan bezinken, giet het water af droog het in de wind en bewaar het en sommigen doen er wat stupium, dat is loodmenie bij wanneer ze het vermiljoen wrijven, ongeveer een achtste deel en handelen verder als met bovengenoemde zuivere vermiljoen. Doe wat je wilt, en houd je aan de methode die je bevalt want elk van deze twee is goed. En als je er bloemen mee wilt tekenen, temper het dan met de clare van eieren op de plaat, en giet het dan in een glazen hoorn of in een koeienhoorn. En als de clare begint te schuimen, kan menselijk oorsmeer daar meteen een eind aan maken, als je er wat van bijdoet, en dat is een geheim.

En weet dat blauw, en in het bijzonder ultramarijn en vermiljoen het best gebruikt kunnen worden voor het illumineren of voor het maken van bloemen op deze manier; namelijk, wrijf ze eerst voldoende op het porfier met de gom of de clare of wat dan ook, en een beetje suiker of kandij en laat ze drogen op de steen, terwijl je oppast voor stof. Verdun het blauw met verse clare, als het droog is. En je tempert het vermiljoen met clare en een paar druppels heldere loog en je giet het in de hoorn en gebruikt het. En weet dat deze methode beter is dan alle andere en dat zelfs voor het maken van de vlakken voor letters. Deo gratias.

• Het maken van de vlakken van letters met vermiljoen

Neem wat van het beste vermiljoen en wrijf het heel grondig droog. Temper het dan met clare van eieren en als je het zo fijn gemalen hebt dat de deeltjes niet meer te voelen zijn moet je het laten drogen op diezelfde plaat. Temper het dan nog met verse clare, en doe het wanneer zacht is in de hoorn, en doe er wat oorsmeer bij, en een klein beetje honing zodat het vermiljoen glanzend en niet broos zal zijn wanneer het aangebracht wordt op perkament. En weet dat bedorven zou worden als je er te veel honing in doet. En bewaar altijd wat rood rattenkruid of zoiets in de fles met clareom bederf tegen te gaan zoals ik al gezegd heb.

• Kleuren om te illumineren met het penseel

Onthoud bovendien dat de kleuren wanneer ze goed behandeld zijn met water en het water is afgegoten en de kleuren gedroogd, kunt wrijven met gomwater en laat ze dan in hun schotels staan. Wanneer ze uitdrogen kunnen ze later getemperd worden met gewoon helder water. En temper ze opnieuw op de steen of met je vinger in de schaal en dan zijn ze handelbaarder.

• Het temperen van loodwit voor de omtrekken van bladeren en ander penseelwerk

Neem wat loodwit, om te beginnen gewreven met schoon water, en gedroogd, en wrijf het opnieuw op de plaat met de oplossing van Arabische gom, en laat het drogen op diezelfde plaat. Schraap het er dan af met een mes, en bewaar het voor je werk. En als je er mee wilt werken, neem er dan zoveel van als je nodig hebt en doe het op een schaaltje met genoeg schoon water om het goed te verdunnen en wrijf het op de plaat als het verdund is. Doe het dan terug op het schaaltje en gebruik het, want het goed. En je moet weten dat het gebruikt wordt voor omtrekken, op een ondergrond of op bladeren van blauw, roze of elke andere kleur. En wanneer van dit loodwit gemengd wordt met een heel klein beetje van de kleur waarop je moet werken, zo dat de kleur nauwelijks verandert, worden de omtrekken veel beter, omdat soortgelijke tinten elkaar beter doen uitkomen. En als je dit doet moet je een schoteltje wit hebben voor elke kleur die omlijnd moet worden hoewel dit natuurlijk niet echt nodig zou zijn behalve voor blauw, roze en groen. En als dit te veel moeite is, werk dan eenvoudig met alleen loodwit, als boven.

• Saffraan

Om verder te gaan, weet dat saffraan altijd getemperd wordt met de clare van eieren, en als het uitdroogt kan het éénmaal en zelfs een tweede maal getemperd worden met nog wat verse clare en het zal glanzen als glas. En als het met een penseel aangebracht wordt op geornamenteerde zwarte en rode letters moet er genoeg clare in zitten om de kleur dun en goudachtig te maken. En weet dat giallorino en de gele kleur, zelfs de kleur die wordt gemaakt van vollerskruid, altijd in gewoon water moeten staan in de schaaltjes. En als iemand er mee wil werken moet hij ze nemen en ze temperen tot ze goed zijn. En ook gele aarde kan beter in schoon water bewaard worden dan met de tempera, maar als het eenmaal getemperd is kan het heel goed worden bewaard zoals de rest van de kleuren. Men moet doen zoals men zelf het beste vindt.

• Schrijven met vermiljoen

Neem vermiljoen en wrijf het heel grondig op een plaat, droog en temper het met de clare van eieren die goed behandeld is met een spons.

• Het aanbrengen van de eerste laag met het penseel

Om verder te gaan, wanneer de kleuren gemengd zijn voor het aanbrengen van de eerste laag met het penseel worden het blauw en het roze gemengd met loodwit. Het vermiljoen, de loodmenie, het goud der muzen en giallorino worden puur aangebracht, hoewel ze natuurlijk heel goed kunnen worden gemengd, maar puur aangebracht zien ze er beter en mooier uit. Verdigris mengt heel goed met giallorino of met loodwit evenals elke andere soort groen. En als je dat wilt is het een goed idee elk mengsel apart te houden.in zijn eigen schaaltje en getemperd met gomwater. En als ze opdrogen worden ze er zelfs beter op en je kunt ze naderhand altijd temperen met gewoon water, en zo nodig worden ze weer gewreven op de plaat of met je vingers in de schaal en van tijd tot tijd wordt er wat tempera aan toegevoegd als het, dat nodig is. En als je een beetje ‘biffuus’ kleur is een violette kleur, wilt maken, neem dan wat heliotroop die verander is in dezelfde violette kleur, en temper het met clare of gom en meng het met loodwit, arceer het met roze, het dekkende of het transparante, en het zal goed zijn. Ook wordt het gemaakt van een beetje indigo en een ruime hoeveelheid wit en roze en dat is goed. Ook: alle kleuren gemengd met loodwit moeten uiteindelijk gearceerd worden met de pure kleur en niet gemengd met wit. En de kleur van het blauw kan versterkt worden tot een zeer diepe tint met een arcering van wat transparante rozenkleur waarmee roze en vermiljoen worden gearceerd. En die transparante rozenkleur is in de praktijk een bestendige en algemene arcering voor alle kleuren en het violette doek dient in feite hetzelfde doel. Verder wordt het goud der muzen gearceerd met saffraan, en brazielhout, roze, en giallorino ook.

Ook: neem om een grijze kleur te maken wat zwart en wit en geel, en als je wilt dat het naar rood neigt, doe er dan wat rood bij.

Nota bene: het schilderen van het vlees van gezichten en andere delen van het lichaam.

Als je de vleeskleur van gezichten of van andere delen van het lichaam wilt maken, moet je eerst het hele deel waar je de vleeskleur wilt doen, beschilderen met terre-verte en een flinke hoeveelheid wit, zodat de groenigheid niet al te opvallend is. En breng dan een dun laagje terretta aan (terretta is een mengsel van geel en zwart, indigo en rood.) en nog een laagje om de trekken van de personen aan te geven zodat de juiste gebieden wat extra kleur krijgen. Met wit en een beetje groen kun je dan de plaatsen die wat opgehaald moeten worden verlichten of doen oplichten, net zoals de schilders dat doen. En neem dan wat rood en een beetje wit en schilder de plaatsen die de kleur nodig hebben en breng geleidelijk ook wat van dit mengsel aan op de donkerder plaatsen. En tot slot breng je veel wit en een beetje rood, afhankelijk van de kleur die je wilt bereiken, een zeer dunne laag aan over het hele deel, maar meer op de lichtere delen. En als de figuren te klein zouden zijn, zou je nauwelijks iets kunnen schilderen behalve de lichtere delen. En als laatste ga je verder met de vorm aanbrengen met zuiver wit, als je wilt, en breng het wit en zwart in de ogen aan en geef op de juiste plaatsen omtrekken aan met rood en zwart en wat geel doorgemengd, of met indigo als je wilt

Of met zwart, wat beter is, en werk het naar eigen idee af. En deze opmerkingen moeten voldoende zijn als ruwe richtlijn.

• Het verhelderen van kleuren na gebruik ervan

Om alle kleuren die op perkament zijn aangebracht te verhelderen, op donkere plaatsen of zelfs op het hele werk, en speciaal voor penseelwerk, moet je het volgende doen. Neem één deel Arabische gom en één deel clare van eieren goed behandeld met een spons en meng die samen in een glazen of een geglazuurde schaal en laat het drogen. En wanneer je de kleuren er mee wilt verhelderen en ze wilt doen glanzen als de vernis op het paneel van de schilder, temper dan van dit bovengenoemde mengsel van gom en clare met helder bronwater. En als er, om de glans te verhogen meer eiwit bij moet doe het er dan bij. En doe er wanneer het getemperd is of opgelost wat honing in met de achterkant van je penseel in overeenstemming met de hoeveelheid mengsel zodat er niet te veel of te weinig in zal zijn en breng het vakkundig aan op je werk met een penseel. En als het droog is zal het glanzen als vernis. Maar weet, dat je het, voordat je het op je werk aanbrengt, moet proberen op een plaats waar het niet moet komen. En als het droog is moet je zien of er barsten in komen dat is dan een teken dat er te weinig honing in zit. En als het niet droogt en aan je vinger kleeft is dat een teken dat er te veel honing in zit. En iedereen moet hier zorgvuldig en oordeelkundig mee omgaan en er in ruime mate belang aan hechten, niet alleen hiermee, maar in alle andere verhoudingen.

Deo gratias. Amen.

• Het leggen van bladgoud met een fixeermiddel dat het goud zelf vastkleeft.

Neem eerste klas Gom Ammoniak en breek het in kleine stukjes en leg die in een glazen – of geglazuurde schaal en giet er gewoon water bij om het helemaal te bedekken en het zacht te laten worden. En laat het staan tot het behoorlijk zacht is. Wring het dan door een linnen doek en los er wat goed gemalen kandijsuiker in op. Doe er, als dat gebeurd is, één of twee druppels van de oplossing van Arabische gom bij en meng het heel grondig. Schrijf dan wat je maar wilt schrijven, met je pen of met je penseel, leg het goud als het gedroogd is en maak het schoon met katoen.

Eveneens kan dit worden gedaan met op een andere manier met de hieronder beschreven vloeistof.

Neem groene doeken geprepareerd met de blauwe lelie zoals hierboven beschreven en deze doeken zijn beter als ze van het lopende jaar zijn. En temper ze met de vloeistof en laat het twee of drie dagen staan en het zal heel gomachtig (kleverig) worden en schrijf er letters of wat dan ook mee en laat het drogen. En warm wat je hebt beschreven met je adem en leg het goud of zilver en duw het aan met katoen. En polijst het niet met een tand want dan zou het geruïneerd worden. Maat poets het zachtjes met katoen zoals je wel begrijpen zult.

Deo gratias. Amen

• Een bijzondere regel voor het maken van de allerbeste gom voor het illumineren van letters met het penseel en ook met de pen.

En eerst wordt de clare van eieren gemaakt met een spons, zoals hierboven is beschreven en dan de oplossing van gom, zoals eerder is uitgelegd. En daarna de oplossing van honing en in deze oplossing wordt zoveel kandijsuiker opgelost als de oplossing kan opnemen. En neem dan één deel van de gom en één deel van de clare van eieren en meng ze in een fles en doe er één deel of minder van de honingoplossing met suiker bij en laat het zo staan. En als het helder is geworden kunnen de kleuren op de mooiste wijze worden aangebracht met deze tempera, als de meester weet hoe. En weet dat het beter voor je is minder van de honingoplossing te nemen dan van de andere ingrediënten en de reden is dat het spoedig zacht zal worden onder de invloed van vocht als er te veel werd gebruikt en als er te weinig werd gebruikt zouden de kleuren spoedig barsten. Men moet voorzichtig zijn om hiermee de juiste maat te houden.

‘Voorts moet je weten dat goud en zilver verbazend goed op perkament gelegd kunnen worden met dit mengsel van oplossingen. En doe eerst het volgende: Neem drie delen van de beste schilders§ gesso en één deel Armeense klei en wrijf die heel grondig op de stenen plaat. Maak het dan vochtig met deze vloeistof en wrijf ermee tot het eruitziet als het vermiljoen om mee te schrijven. En wrijf het heel grondig op deze plaat en laat het in de zon op deze plaat drogen. En schraap het met een mes van de plaat af als het droog is en berg het in een perkament weg op een droge plaats. En neem er zoveel van als je nodig hebt wanneer je het wilt gebruiken, en doe dat in een glazen hoorn en giet er genoeg gewoon helder water op omdat materiaal te bedekken, en laat het zacht worden. Giet er dan zoveel water af dat het materiaal (nog) vloeibaar blijft. Dat wrijf je weer op de plaat en doe het weer in de hoorn en schrijf er mee als vermiljoen. En warm het wat met je adem als het gedroogd is en leg het bladgoud of –zilver erop en duw het aan met de polijsttand en polijst het op het paneel. En handel zoals je weet dat nodig is want het zal voortreffelijk zijn.

Deo gratias. Amen