Schilderen met echt Lapis lazuli pigment

Painting with real lapis lazuli pigment

Als we het over middeleeuwse pigmenten hebben is het blauwe ultramarijn of lapis lazuli, misschien wel het bekendste pigment voor de meesten van ons. Het is een prachtige kleur blauw die tot de verbeelding sprak en spreekt.

In this post, I want to focus mainly on painting with lapis lazuli, the medieval ultramarine.

It strikes me that there is a lot to be found about this colour and preparing it but not about painting with it. I always thought it was priceless but that turns out not to be so. There are different grades of ultramarine for sale in which I have noticed they are affordable and produce beautiful results. On top of that, you don’t need much paint for relative small illuminations. During the Middle Ages, they often first applied a layer azurite, a copper based pigment. Then they worked over it with the much more expensive ultramarine.

In dit bericht wil ik vooral ingaan op het schilderen met lapis lazuli, het middeleeuwse ultramarijn.

Het valt mij op dat er veel te vinden is over deze kleur en het bereiden er van maar niet over het schilderen er mee. Zelf dacht ik altijd dat het onbetaalbaar was maar dat blijkt wel mee te vallen. Er zijn verschillende gradaties ultramarijn te koop waarbij het mij is opgevallen dat ze betaalbaar zijn en mooie resultaten opleveren. Daar komt nog bij dat je voor het verluchten van relatieve kleine voorstellingen niet zoveel verf nodig hebt.

In de Middeleeuwen bracht men wel eerst een laag azuriet, (een koperverbinding), aan. Daarna werkte men daaroverheen met het veel duurdere ultramarijn. Men bespaarde op die manier een laag duur ultramarijn uit. Deze techniek laat ik in dit bericht buiten beschouwing. Daar hoop ik later nog eens op terug te komen.

Voor de duidelijkheid spreek in nu alleen nog over ultramarijn ‘ ultra mare’ ; van over zee en bedoel hier mee het klassieke ultramarijn blauw dat werd gemaakt van de steen lapis lazuli.

Een paar algemene dingen over het ultramarijn.

Het ultramarijn is een mineraal pigment dat traditioneel afkomstig is uit Perzië en Afghanistan. Als je een brok lapis lazuli bekijkt dan zie dat de steen niet geheel blauw is. Het verschilt enorm, van diep donkerblauw tot een grijs blauw met glinsterende aderen. Het gaat ons om het blauw mineraal “lazuriet”. Percentages lopen van ongeveer 25% tot 40%. De rest bestaat uit “calciet” = wit en “pyriet” = glanzend, lijkt een beetje op goud en verder nog “sodaliet”.

If you pulverize the stone you don’t get a nice bleu colour but a greyish pigment. From the 13th century onwards, a very laborious method was used to separate the blue from the non-blue particles. A.

Als je de steen verpulvert dan krijg je geen mooi blauw maar een grijsachtig pigment. Vanaf de 13e eeuw had men daarvoor een methode, heel bewerkelijk, om de blauwe van de niet blauwe deeltjes te scheiden.

Ultramarijnblauw werd al toegepast in Byzantijnse handschriften uit de 7e eeuw en verder in Engelse manuscripten uit de 8e eeuw. Echter men was nog niet in staat om een zuiver blauw pigment te maken. Het pigment bevatte nog veel kleurloze materialen. We zien een verbetering in de 11e en 12e eeuw en in de 13e eeuw is men dan in staat om een mooi blauw pigment te extraheren.

Ultramarine blue was already used in Byzantine manuscripts from the 7th century and further in English manuscripts from the 8th century. However, it was not yet possible to make a pure blue pigment, so the pigment still contained many colorless materials. We see an improvement in the 11th and 12th centuries, and by the 13th century people were able to extract a beautiful blue pigment.

A well-known method of extracting the lazurite was described. by Cennino Cennini, Florentine artist (1360-1427). He wrote one of the most influential painting manuals of the late Middle Ages: “Il Libro d’el Arte. But on that extraction, we will pay attention in a following post.

In summary, we can say that ultramarine was an expensive pigment and its use an expression of opulence and luxury. It was applied only in the most lavishly executed manuscripts.

Een bekende methode van extractie van het lazuriet is beschreven door Cennino Cennini, een Florentijns kunstenaar. (1360-1427). Hij schreef één van de invloedrijkste schildershandboeken van de late Middeleeuwen: (“Il Libro d’el Arte”). Daarin beschreef hij de wijze van extractie, maar daar aan kom ik in een volgend bericht op terug.

Samengevat kunnen we zeggen dat ultramarijn een duur pigment was en het gebruik ervan een uiting van weelde en luxe. Het werd alleen toegepast in de meest rijk uitgevoerde manuscripten

Het werken met ultramarijn

Hieronder ziet u een eigen compositie van de Annunciatie, dat is de aankondiging van de geboorte van Jezus door de engel aan Maria. De rand om de voorstelling is gebaseerd op de zogenaamde: “strooiranden” uit de Gent-Brugse stijl uit de late Middeleeuwen. Het fond van de rand is geschilderd met gele oker en stofgoud. Het werk is geschilderd op geitenperkament. Zowel de mantel als lucht zijn met het klassieke ultramarijn geschilderd.

We beginnen met de uitleg over het schilderen van de mantel met plooien.

Werkwijze

Hier zien we een uitsnede en vergroting van de mantel. Eigenlijk zien we drie fasen van de opzet.

1. Links zien we de ondertekening gemaakt met verdunde inkt en arceringen op de schaduwplekken.
2. Dan zien we rechts hiervan een transparante, eerste laag ultramarijn. Je moet zo ‘dun’ werken dat je de ondertekening nog kunt zien.
3. Helemaal rechts zien we dat er in de plooien nog een laag ultramarijn is aangebracht.
4. In deze fase niet te zien. Je kunt nu met indigo de schaduwen nog uitdiepen.

N.B. Schilderen met ultramarijn gemaakt van lapis lazuli is echt heel anders dan met ultramarijn uit de tube. Met de laatste kun je direct dekkend werken maar met het traditionele ultramarijn moet je in lagen werken om de kleur intenser en dekkend te krijgen. Dat vergt enige oefening omdat je bij het opbrengen van een tweede laag snel de onderlaag mee neemt.

We zien nu dat de mantel met twee lagen is geschilderd waar de plooien naar binnengaan, en met één laag waar de plooien naar voren komen. Er ontstaat dus ruimtelijkheid of plasticiteit door het schilderen van lagen. Uiteraard moeten we nog verder gaan want het geheel is nog wat ‘houterig’. We kunnen nog werken met indigo om de schaduwen donkerder te maken en met witte lijntjes. We brengen deze nuances aan door te arceren met de kleur over de al eerder opgebrachte lagen. Dit kunt u hieronder zien.

We zien nu dat de verdonkeringen: ‘incidere” en de verhogingen : ‘matizare’ zijn aangebracht.

Op de foto hieronder is de werkwijze van het arceren beter te zien. Overigens is voor deze studie van een mantel, de beste kwaliteit ultramarijn gebruikt: Fra Angelico blauw. Let goed om het subtiele textuur van de schildering met het meest fijne ultramarijn.

Door gebruik te maken van een arcering van witte of donkere lijnen, kun je mooie vloeiende overgangen maken en diepe schaduwplekken, ook hier is indigo gebruikt.

Above you can see one of my own miniatures of the Annunciation. In this piece I used real ultramarine. In the cut-out, you can see the stages of the working proces.

On the left we can see the underdrawing made with thinned ink and the shading on the shadow spots.

Then to the right we see a transparant, first layer of ultramarine.You have to work rather thinly so that you can still see the underdrawing.

Now we paint the second layer in the folds. So we can see that the mantle is painted with two layers where the folds go in, and with one layer where the folds come forward. In this way we created plasticity of clothing. We can still work with indigo to darken the shadows and with white lines. We apply the nuances with hatching.

Hier zien we een voorbeeld van hoe je een lucht kunt schilderen met het ultramarijn.

Ook hier schilder je in lagen en werk je de details uit met arceringen. We beginnen met een dunne laag van boven naar beneden. Bovenin mag het al wel iets donkere zijn. Dan werken we van boven uit met nog een laag tot ongeveer het midden. Daarna maken we een vloeiende overgang met arceringen met ultramarijn. Als laatste kunnen we met wit er eventueel wolken worden aangebracht.

Here we can see an example of how to paint a sky with ultramarine.

Again, you paint in layers and work out the details with shading. We start with a thin layer from top to bottom. At the top, it may already be slightly darker. Then we work out from the top with another layer until about the middle. Then we make a smooth transition with shading with ultramarine. Finally, we can add clouds with white.

Ultramarijn blauw gemaakt van lapis lazuli, was een duur pigment dat alleen gebruikt werd in de meest luxueus uitgevoerde manuscripten. Het pigment raakte uit de gratie in de 19e eeuw toen er door Jean Baptiste Guimet in 1826 een synthetische variant van het ultramarijn werd uitgevonden. De synthetische variant was veel goedkoper maar is wel iets donkerder.

The pigment fell out in the 19th century when a synthetic variant of ultramarine was invented by Jean Baptiste Guimet (1826). The synthetic ultramarine was much cheaper but a slightly darker.

Hieronder zien we nog een keer de werkwijze in drie stappen

Bindmiddel voor de verf gemaakt van lapis lazuli pigment

Elk pigment heeft een bindmiddel nodig om de pigment deeltjes aan elkaar te binden tot een verfmassa en die te laten binden met de ondergrond.

Het meest gebruikte bindmiddel uit de vroege Middeleeuwen was geklaard eiwit of glair. Een bezinksel uit opgeklopt eiwit. Later komt daar Arabische gom bij en andere gommen van bijvoorbeeld de kersenboom. Voor blauwen werd ook wel size of lijm gebruikt. Die werd gemaakt van pure collageen, bijvoorbeeld perkament- en vislijm. De reden hiervoor was dat de blauwe lagen relatief dik waren en veel stevigheid nodig hadden.

Zelf werk ik met vislijm of met een mengsel van geklaard eiwit met Arabische gom.

Binder for paint made from lapis lazuli pigment

Every pigment needs a binder to bind the pigment particles together to form a paint mass and allow it to bond with the surface.

The most common binder used in the early Middle Ages was clarified egg white or glair. A sediment from beaten egg white. Later, it was joined by gum Arabic and other gums from, for example, the cherry tree. For blue colors, they preferred to use size. Size or glue is made from pure collagen. ( Parchment glue and fish glue). The reason for this was that paint layers of the blues were relatively thick and needed a strong binder. I myself work with fish glue or a mixture of clarified egg white with gum Arabic.

Het schilderen met echt ultramarijn was voor mij een bijzondere ervaring. Het werken met het prachtige blauwe pigment dat zo’n belangrijke rol speelde bij de totstandkoming van vele prachtige miniaturen, moet je ontdekken. Het werkt heel anders dan de moderne varianten van het ultramarijn en het nuanceren van de diverse tinten moet wel worden geoefend. Het schilderen in laagjes en daar over heen het aanbrengen van arceringen is best lastig. Maar het is echt boeiend om het te doen. Je sluit op deze manier aan bij één van de vele facetten van het historische ambacht van verluchter.

Ik hoop dat mijn ervaringen die ik hier met u heb gedeeld een bron van inspiratie worden voor de echte liefhebber. Graag deel ik mijn ervaringen met een ieder die daar behoefte aan heeft. Wie weet nog eens een mooie workshop? Mocht u daarvoor belangstelling hebben dan kunt het laten weten.

Painting with real ultramarine was a special experience for me. Working with the special blue that played such an important role in the making of many wonderful miniatures has to be discovered. It works very differently from modern variants and nuancing the various shades does need practice. Painting in layers and shading over them is quite tricky. But is really fascinating to do.

I hope my experiences shared with you here will be become a source of inspiration for the real enthusiast. I am happy to share my experiences with anyone who feels the need. Who knows, another great workshop?