Een bijzondere workshop in de KBR te Brussel
Op zaterdag 27 mei had ik het voorrecht om een workshop te mogen geven in het atelier van het Museum van de KBR, (Koninklijke Bibliotheek) te Brussel. De workshop vond plaats rondom een tentoonstelling over de Rijmbijbel van Jacob van Maerlant die op 23 mei werd geopend in de KBR. Er waren diverse activiteiten gepland waaronder een workshop miniatuur schilderen.
Noach in de ark. Afbeelding gebruikt tijdens de workshop.
De Rijmbijbel
De Brusselse versie van de Rijmbijbel is na 10 jaar weer te zien. En dat is de moeite waard gezien het feit dat deze versie niet alleen de oudste is maar ook de meest rijk geïllumineerde.
Rijmbijbel te Brussel. Bron: KBR.
De Rijmbijbel is een werk van Jacob van Maerlant, een Vlaams dichter uit de 13e eeuw. Hij werd rond 1230 geboren in de streek rond Brugge. Naast de Rijmbijbel schreef Jacob nog meer werken zoals: Alexanders geesten (Over de heldendaden van Alexander de Grote 1255), Den Naturen Bloeme (1268), en de Spiegel Historiaal (1288). De Rijmbijbel was in 1271 gereed.
De benaming Rijmbijbel is niet helemaal juist omdat het niet om een geheel berijmde Bijbelse tekst gaat. De Rijmbijbel is een bewerking van de: Historia scholastica van Pierre le Mangeur ook wel Petrus Comestor genoemd. Dat werk was een toonaangevend handboek voor het leren van de Bijbelse geschiedenis. Het werd o.a. gebruikt aan de theologische faculteit in Parijs.
Verder bevat de Rijmbijbel naast de tekst van de Bijbel een ander werk, ‘de Wrake’ genoemd. Die tekst is gebaseerd op werk van de Joodse geschiedschrijver Flavius Josephus, waarin hij vertelt over de belegering, inname en verwoesting van Jeruzalem.
Het bijzondere van de Rijmbijbel uit Brussel is dat het werk waarschijnlijk nog tijdens het leven van Jacob van Maerlant tot stand is gekomen namelijk in de laat 13e eeuw. Zelf noemde Jacob zijn vertaling ‘Scholastica in dietshen‘ of ook wel Historia scholastica in de Dietsche volkstaal. De benaming: ‘Rijmbijbel’ dateert uit de late middeleeuwen en is waarschijnlijk bedoeld om Jacobs berijmde bewerking te onderscheiden van de in proza geschreven Historiebijbel.
David en Goliath. Afb. gebruikt tijdens de workshop.
Van geen ander werk van Jacob van Maerlant zijn zoveel handschriften bewaard gebleven. Maerlants Rijmbijbel was een populair werk dat twee eeuwen lang werd gekopieerd. Het is niet bekend hoeveel Rijmbijbels er ooit zijn vervaardigd, maar vandaag de dag bestaan er nog 64 tekstgetuigen van de Rijmbijbel. Een zeer hoog aantal voor een tekst die dateert uit de 13e eeuw. Uitgevoerd zowel op perkament als op papier, sommigen sober anderen prachtig verlucht. De twee exemplaren die er uit springen zijn de Bijbels in Brussel en in Den Haag. De eerste bewaard in de Koninklijke Bibliotheek en de tweede in het Museum van het Boek. De Brusselse Bijbel is wat ouder en bevat 159 kleine miniaturen en vier margedecoraties. De Rijmbijbel uit Den Haag bevat 72 miniaturen waarvan er één paginagroot is.
De Rijmbijbel paste in een groeiende vraag naar geïllustreerde Bijbelteksten voor een welgesteld publiek aan het einde van de 13e eeuw. Boeken werden in het stedelijk milieu van die tijd in opdracht gemaakt voor deze clientele. In de steden waren het gespecialiseerde ambachtslieden die voor de productie van boeken verantwoordelijk waren. Er werden vooraf afspraken gemaakt over te gebruiken grondstoffen, werktijd, werkverdeling etc. Er waren ook een soort ‘boekmakelaars’ , die alles in goede banen moesten leiden. In de 15e eeuw heette zo’n coordinator: “librariër”.
Bij de productie van de Rijmbijbel waren zes specialisten betrokken: de perkamentmaker, de kopiist, de floreerder, de vergulder, de miniaturist en de boekbinder. De floreerder droeg zorg voor de rode en blauwe letters en het filigraanwerk (=penwerk).
De belegering van Jeruzalem. Afb. gebruikt tijdens de workshop
De drager van de tekst in de Rijmbijbel is kalfsperkament van een middelmatige kwaliteit. De dikte is 0,2 mm. Bijbelhandschriften uit de 12e en 13e eeuw werden vaak op kalfsperkament geschreven, de beste kwaliteit. Andere werken zoals die voor retorica en grammatica werden veelal op schapen perkament geschreven dat veel (3 x) goedkoper was.
De miniaturen zijn stilistisch sterk beïnvloed door de Frans Gotische stijl. Dat kunnen we zien aan de langgerekte figuren tegen een achtergrond van bladgoud of vlakke decoraties. Miniaturisten maakten in die tijd volop gebruik van modellenboeken (exempla) bij het maken van de miniaturen voor de manuscripten. Dit gebeurde voor zover bekend al vanaf de 10e eeuw.
Afbeelding uit een modellenboek: Reiner Musterbuch. Foto Jaap Boerman
Studie over het gebruik van modellenboeken bij de vervaardiging van miniaturen in manuscripten.
Afbeelding uit een modellenboek: Reiner Musterbuch. Foto: Jaap Boerman
Het kleurenpalet voor de miniaturen uit de Brusselse Rijmbijbel is voor een groot gedeelte gelijk aan het gangbare palet uit die periode.
Loodwit: als wit en gemengd met azuriet voor lichtblauw.
Azuriet: gemengd met loodwit en een natuurlijke oker om een andere kleur blauw te maken.
Minium: Loodmenie (Oranjerood).
Rood: Een niet te herleiden organisch rood dat is neergeslagen op een substraat van kalk.
Groen: Malachiet en Verdigris.
Geel: Operment of Auripigment.
Bruin en Beige: Aardkleuren, geelbruine okers.
Zwart: Roet door verkoling.
De boekband van de huidige Bijbel is uit de 18e eeuw. Daarvoor had de Bijbel een lichte perkamentenband een zogenaamde: ‘Spitselband’. De eerste boekband was een 13e eeuwse band met houten platten die overtrokken waren met leer.
Opzet van een replica van een 13e eeuwse band met houten platten. Foto: Karin Cox. Ars Ligandi.
De Rijmbijbel is 10 jaar niet te zien geweest vanwege kwetsbaarheid met name die van de goudlagen in de miniaturen. Al eerder werd er in de 19e eeuw gerestaureerd met de inzichten van die tijd. Verdwenen gezichten werden opnieuw ingeschilderd. Verder gebruikte men de kleuren van toen en restaureerde men het perkament met dun gevergeerd papier.
Momenteel is stabiliseren meer een optie dan restauratie. In de afgelopen tijd heeft men de bladderende goudlaag aangepakt door er een oplossing van steunlijm op aan te brengen, ook wel Isinglass genoemd. Twee procent Isinglass opgelost in gedemineraliseerd water blijkt consoliderend te werken.
Voor wie meer wil weten over de Rijmbijbel, er is inmiddels een nieuw boek uitgekomen over de Rijmbijbel.
De Rijmbijbel van Jacob van Maerlant, Het oudste geïllustreerde handschrift in het Nederlands Uitgeverij: Walburgpers.
Door: Jan Pauwels, Bram Caers (red).
The Rijmbijbel has achieved a canonical status for its significance in the development of the Dutch language. At the same time, the illuminations in this manuscript can be considered to be the most important Early Netherlandish paintings. The text of the Rijmbijbel was written by Jacob van Maerlant, he was the most important Netherlandish author of the Middle Ages. He was the first to put the whole Bible in rime in the Netherlandish language.
De workshop
Op 27 mei begonnen we uiteraard rondom de Rijmbijbel zelf voor de context van deze dag. De bedoeling was om in een dag een miniatuur uit de Rijmbijbel te maken volgens traditionele middeleeuwse technieken. Werkend op perkament dat moest worden bereid om op te schilderen, werd met eigen gemaakte verf en bladgoud een miniatuur gemaakt uit de Rijmbijbel.
Materialen voor de workshop.
Hier bleek ook weer dat oude miniaturen nog steeds tot de verbeelding spreken en dat niet alleen. Het maken van zo’n miniatuur volgens middeleeuwse ambachtelijke traditie leidt ook nog eens tot een beter inzicht en verstaan van deze kleine prachtige miniaturen. En natuurlijk was de locatie, temidden van de prachtige manuscripten en de Rijmbijbel in de directe nabijheid, mede verantwoordelijk voor een geslaagde workshop.
Het maken van eigen verf behoorde tot de de werkzaamheden van de workshop.
Werk van Milou de Lange (Deelneemster aan de workshop).
Herhaling van de workshop in het najaar
Voor wie het ook wel eens zou willen doen is er goed bericht. Naar alle waarschijnlijkheid wordt de workshop in het najaar van 2023 herhaald in Brussel. Volg de berichten op de website van de KBR te Brussel. https://www.kbr.be/nl/ of op https://arteilluminandi.nl