Clarified egg white or glair
Bindmiddelen in middeleeuwse verfrecepten
In dit bericht wil ik beginnen met het bespreken van de verschillende bindmiddelen die werden gebruikt bij het verluchten van handschriften in de Middeleeuwen. Deze keer gaat het over: geklaard eiwit .
Wat is een bindmiddel?
Voor het maken van verf heb je een bindmiddel nodig. Het bindmiddel zorgt ervoor dat de pigmentdeeltjes aan elkaar kleven en aan de ondergrond.
Bij het verluchten van manuscripten werd er verf gebruikt op waterbasis. Die verf moest met water worden aangemaakt en kon er mee worden verdund. De bindmiddelen waren dan ook zelf in water oplosbaar, iets wat bijvoorbeeld niet het geval is bij olieverf, waar lijnolie het bindmiddel niet in water oplosbaar is.
Binders in medieval paint recipes
In this post, I would like tot start discussing the different binders that were used in illuminated manuscripts during the Middle Ages. This time it is about: clarified egg white or glair.
To make paint, you need a binder. That binder makes the pigment particles stick together and to the surface. In the case of illuminating manuscripts, a water based paint was used. Therefore the binders were themselves water soluble, something that is not the case with oil paint, for example, where linseed oil is the binder.
Keuze en bereiding
De keuze van het bindmiddel was ook belangrijk omdat het bindmiddel direct reageerde met de optische kwaliteiten van de verf. Het ene bindmiddel maakte de verf wat mat en het andere bindmiddel verhoogde juist de glans.
Het bereiden van het bindmiddel zelf en het temperen (Latijn: distemperara = goed mengen), van de verf met het bindmiddel was een belangrijk onderdeel van het hele proces van de boekverluchting. Als het bindmiddel te zwak was door bijvoorbeeld een verkeerde verhouding van de onderlinge ingrediënten, liet de verf los door een slechte hechting aan de ondergrond.
The choice of binder was important because the binder interacted directly with the optical qualities of the paint. One binder made the paint somewhat dull and another binder actually increased the gloss.
The preparation of the binder itself and the tempering (Latin: distempered = to mix well), of the paint with the binder was an important part of the whole process of book illuminating at that time. If the binder is too weak due, for example, to an incorrect ratio of ingredients between them, the paint will come off due to poor adhesion to the surface.
Middeleeuwse handboeken voor de schilderkunst zijn onze belangrijkste bronnen voor de studie van de bindmiddelen in de boekverluchting.
De belangrijkste bindmiddelen voor de boekverluchting waren:
Geklaard eiwit ook wel clarea, glair, of albumen, albumine, avi genoemd in de literatuur.
Gommen zoals Arabische gom en kersengom.
Lijmen van dierlijke oorsprong: vislijm, perkamentlijm .
Medieval handbooks for painting are our main sources for the study of binders in bookillumination.
The main binders for illuminating were:
Clarified egg white, also called clarea glair, albumen, avi.
Gums such as gum arabic and cherry gum.
Glues or size of animal origin: fish glue, parchment glue.
Most binders were used only in a solution, of course there were also mixtures of different binders. Well known is the mixture of clarified egg white and gum arabic.
De meeste binders werden alleen gebruikt in een oplossing, uiteraard waren er ook mengsels van verschillende bindmiddelen. Bekend is de mix van geklaard eiwit en arabische gom.
Optische effecten
Het temperen van de pigmenten of het aanbrengen van het medium veroorzaakt een aantal optische effecten. Het temperen zorgt er voor dat een verf dekkend of transparant is. Dit effect is afhankelijk van het soort en de hoeveelheid aangebracht bindmiddel. Geen enkel pigment is van zichzelf geheel transparant of dekkend. De doorzichtigheid van een pigment wordt mede bepaald door het medium dat de pigmentkorrels omgeeft.
Ook de hoeveelheid medium is belangrijk. Soms is er net genoeg van het bindmiddel om de korrels te binden. Als er meer wordt toegevoegd ontstaat er een zogenaamde optische brug, het licht kan dan anders doordringen in het pigment en een andere reflectie van het licht opleveren.
Optical effects
Tempering the pigments or applying the medium causes a number of optical effects. Tempering causes a paint to be opaque or transparent. This effect depends on the type and amount of binder applied. No pigment by itself is completely transparent or opaque. The transparency of a pigment is partly determined by the medium that surrounds the pigment granules.
The amount of medium is also important. Sometimes there is just enough of the binder to bind the grains. If more is added and then a so-called optical bridge is created, the light can penetrate differently and produce a different reflection of light.
Geklaard eiwit
Geklaard eiwit was lang het standaard medium van de boekverluchter. Het woord is afkomstig uit het Latijn (clarea, clarus = schoon).
Geklaard eiwit is het vocht dat bezonken is, uit het tot schuim opgeklopt eiwit. Eigeel werd als bindmiddel vooral gebruikt voor het schilderen op paneel. Een enkele keer werd het “strategisch” in de boekverluchting ingezet zoals bij vermiljoen. Het toevoegen van eigeel gaf deze kleur extra luister. Met name recent onderzoek heeft aan het licht gebracht dat er toch wel ‘meer’ eigeel werd gebruikt als bindmiddel bij het verluchten van manuscripten.
Clarified egg white was long the standard medium of the book illuminator. The word comes from Latin: (clarea, clarus = clean). Clarified egg white is the liquid that has settled, from beaten egg white. Egg yolk was mainly used for panel painting and occasionally used “strategically” as with vermillion. Adding egg yolk gave this colour extra lustre. In particular recent research has revealed that more egg yolk was used after all.
Eiwit is de heldere vloeistof in een ei. Het vormt zich rondom bevruchte en onbevruchte eierdooiers. Het belangrijkste natuurlijke doel van eiwit is om de dooier te beschermen en extra voeding te leveren voor de groei van het embryo (wanneer het bevrucht is). Eiwit bestaat voornamelijk uit water, ongeveer 90% en 10 % eiwit. Het eiwit, direct afkomstig uit een ei, mengt zich niet gemakkelijk met water, het is draderig en er valt nauwelijks mee te schilderen. De structuur van het eiwit moet worden veranderd om er mee te kunnen schilderen, het als bindmiddel te kunnen gebruiken.
Egg white / protein is the clear liquid inside an egg. It forms around fertilized and unfertilized egg yolks. The main natural purpose of protein is to protect the yolk and provide extra nutrition for the growth of the embryo (when fertilized). Protein consists mainly of water 90% containing 10% protein. Egg white, taken directly from an egg, does not mix easily with water, it is stringy and can hardly be painted. The structure of egg white must be changed in order to be able tot paint with it, to use it as a binding agent.
In de Middeleeuwen gebruikte men takjes of een spons om het eiwit tot schuim te kloppen. Dat was een arbeidsintensief gebeuren en lette heel nauw want als het niet goed werd bewerkt had men geen goed bindmiddel. Het voordeel van het opkloppen met takjes was dat het een schoner resultaat opleverde. Een spons die met de hand voortdurend het eiwit opzoog en uitkneep, was gevoelig voor het vuil van de handen. Verder wordt er ook een manier beschreven waarbij het eiwit wordt geperst door een wollen- of linnen doek.
In the Middle Ages, people used twigs or a sponge to make egg whites into foam. This was a labour-intensive process, paid very close attention because if it was not worked properly, you did not have a good binder. The advantage of whipping with twigs was that it produced a cleaner result. A sponge that constantly sucked and squeezed out the egg whites by hand was prone to the dirt from the hands. Furthermore, a way of pressing the egg white through a woolen or linen cloth is also described.
There is an 11th-century anonymous work describing the process of making glair. It is called: “De Clarea”.
Er bestaat een 11e eeuws anoniem werkje dat het proces beschrijft en heet: “De Clarea”. In een volgend bericht zal ik het integraal toevoegen in de Nederlandse vertaling. Het is niet makkelijk meer te krijgen dus het leek me goed om het op internet te zetten.
Recept voor het maken van geklaard eiwit
- Neem een ei en scheid de dooier van het eiwit. U kunt dat met de hand doen maar ook met een eierscheider. Doe het eiwit in een schaal en de dooier kunt u nog opbakken.
Take an egg and separate the yolk from the white. You can do this by hand or with an egg separator. Put the egg in a bowl and you can stil fry and eat the yolk.
2. Klop het eiwit op tot een dikke schuimlaag. Laat het allemaal een nachtje in de koelkast staan.
Beat the egg white to a thick froth. Leave it all in the fridge overnight.
3. De volgende dag gieten we het uitgelekte vocht van de bodem in een glazen potje. Nu heeft u geklaard eiwit. U kunt het puur of verdund gebruiken. Zelf heb ik een voorkeur voor puur omdat het dan een sterker bindmiddel vormt voor pigmenten.
The next day, pour the drained liquid from the bottom into a glass jar. Now you have clarified egg white. You can use it pure or diluted. I personally prefer pure because it the forms a stronger binder for pigments.
4. U kunt het geklaarde eiwit nu in de koelkast bewaren. Wel is het handig om wat conserveermiddel toe te voegen. Zelf maak ik gebruik van blanke kruidnagelolie, één of twee druppels toevoegen en het potje goed sluiten. Op die manier heb ik het wel een halfjaar kunnen bewaren en nog steeds was het goed bruikbaar. Wel wordt het eiwit wat donkerder van kleur. Zie hiervoor de foto hieronder. Links ziet u het verse- en rechts het oude eiwit. De hoeveelheid in het linker potje is afkomstig van twee eieren.
You can now store the clarified egg white in the fridge. However, it is useful to add some preservative. I personally use clove oil, add one of two drops and then close the jar tightly. That way, I was able to keep it for up to six months and it was still usable. The egg white does get a bit darker in colour. For this, see the photo below. On the left you can see the fresh egg white and on the right the old egg white. The amount in the left-hand jar comes from two eggs.
Zoals al gezegd werd geklaard eiwit of glair volop gebruikt door de verluchters. Echter geeft alleen geklaard eiwit een wat mat karakter aan de verf. Niet alle pigment deeltjes worden omgeven door het eiwit. Als oplossing werden de schilderingen ook wel “gevernist” met een sterke oplossing van glair en wat honing. Dit mengsel gaf de kleuren meer diepte en rijkdom. We zien ook dat er vaak wat gom aan werd toegevoegd om de kleuren rijker en dieper te maken. In de 14e eeuw nam de voorkeur voor Arabische gom toe, zeker voor de blauwe tinten. Blauwe kleuren worden rijker van kleur bij het gebruik van Arabische gom.
As already mentioned, clarified egg white or glair was widely used by illuminators. However, only clarified egg white gives a somewhat matt character to the paint. Not all pigment particles are surrounded by the egg white. As a solution, paintings were therefore sometimes “varnished” with strong glair and some honey. This mixture gave the colors more depth and richness. We also see that some gum was often added to make the colors richer and deeper. In de 14th century the preference for gum Arabic increased, especially for the blue colours. They become richer in colour when using gum Arabic.
We store the egg white in a glass jar, the illuminator put it in a used eggshell with the cap, from the other side of the broeken egg on it. Against rotting they used ‘Realgar’ = arsenic sulphide and also vinegar.
We bewaren het eiwit in een glazen potje, de middeleeuwers deden het in de gebruikte eierschaal met de dop er op van de andere kant van het gebroken ei. Tegen bederf werd er (Realgar =arsenicum sulfide ) toegevoegd en ook wel azijn.
Het verkrijgen en bewaren van glair in een atelier van een verluchter was nog niet zo eenvoudig. In die tijd legden kippen in de winter nauwelijks eieren. Er was geen kunstlicht in het kippenhok zoals nu, maar een kip heeft wel lang daglicht nodig voor het leggen van eieren. In de zomer droogde de glair snel uit en in de winter kon het zelfs bevriezen… Theophilus 1122 schreef in zijn werk : ” Om in de zomer het eiwit te bereiden met wat water en in de winter zonder”. Dit om uitdrogen te voorkomen.
In andere werken wordt aanbevolen een paar dagen te wachten om het geklaarde eiwit te gebruiken en niet direct na het bereiden ervan.
Obtaining and storing glair in the workshop of an illuminator was not easy. In winter, chickens laid almost no eggs in those days. There was no artificial light in the hen house because a hen needs a long day of light to lay eggs. In summer, the glair dried out quickly and in winter it could even freeze. Theophilus Presbyter (1122) wrote in his work: “To prepare the egg white in summer with some water and in winter without”. This to avoid drying out.
Other works recommended to wait a few days for using the clarified egg white and not immediately after preparing it.
Een nadeel van eiwit als bindmiddel is het ontstaan van luchtbelletjes in het verfmengsel bij het temperen en het schilderen. ( Zie de foto boven). Dat is vervelend want zij barsten open en op elk plekje waar een belletje aanwezig was, is er na droging van de verflaag een licht plekje te zien. Je krijgt dan een onregelmatige verflaag met putjes, en stipjes. De verluchter gebruikte hiervoor oorsmeer die de belletjes deed verdwijnen.
A disadvantage of egg white as a binder is the formation of air bubbles in the paint mixture when tempering and painting. (See photo above). This is annoying because they burst open and at every spot where a bubble was present, a light spot can be seen after the paint layer dries. You then get an irregular paint with pits, and dots. A Medieval solution to it was adding: earwax.
Volgende keer gaan we verder met ‘gom’ als bindmiddel.