Wijnranken zwart

 Vine black – Noir de vigne – Rebenschwarz In een eerder bericht over Bourgondisch zwart schreef ik: “Naast inkt werden […]

Wijngaarden in de Champagne streek, Frankrijk.

In een eerder bericht over Bourgondisch zwart schreef ik: “Naast inkt werden er in handschriften verschillende andere zwarten gebruikt zoals: Ivoorzwart, Lampzwart, Wijnranken zwart, Kersenpitten zwart, Druivenpitten zwart, Atramentum, Perzikenpitten zwart en Sepia. In het vervolg wil ik een aantal zwarten beschrijven die ik zelf in bezit heb en wat proefjes laten zien”.

Jonge scheuten van de wijnstok uit eigen tuin.

Deze keer wil ik het hebben over wijnranken zwart. (Nigrum optimum ex carbone vitis). Wijnranken zwart is afkomstig van verkoolde wijnranken, een organisch pigment dus, van pure koolstof. Het wordt al sinds de oudheid gebruikt en geeft een koud zwart met blauwachtige ondertonen. Dit blauwgrijs wordt bij menging met wit heel goed zichtbaar. Het is een zeer lichtechte, langzaam drogende kleur met een gemiddelde kleurkracht. Wijnranken zwart was al bekend in de prehistorie en werd ook veel gebruikt door middeleeuwse en renaissance kunstenaars. De term wijnranken zwart kan verwijzen naar houtskool van houtachtig materiaal van wijnstokken, maar is historisch ook wel toegepast op verkoold materiaal van andere oorsprong dan wijnranken. Wie nu wijnranken zwart koopt kan best een mengeling van diverse houtskool soorten kopen.

Totaal verkoold stuk stam van onze verwijderde wijnstok.

De reden waarom ik met het bespreken van wijnranken zwart begin is dat één van de twee druiven – wijnstokken in onze tuin het opgaf. Eerst verkleurden de blaadjes en in het volgende jaar niks geen heerlijke druiven meer. Jammer voor ons en voor de vogels. We maakten van de druiven geen wijn maar wel heerlijk druivensap, tenminste als er geen zwerm spreeuwen langskwam en in een luttel aantal minuten de hele druif leeg at. Maar nu de wijnstok moest echt de tuin uit en dat is nog wel een heel werk. Tijdens dat werk bedacht ik dat ik ook ter herinnering aan onze druif van de takken een mooi, historisch zwart pigment zou kunnen maken. Ik zocht wat dunne takjes uit en een aantal korte dikke stukken van de wijnstok en droogde die een tijdje. Het begint met het verkolen van de takken en dat is een precies werkje want voor je het weet zijn de takken verbrand en tot as geworden. Wanneer hout onder uitsluiting van lucht verhit wordt, verkoolt het tot houtskool. Het grootste deel van het hout verbrandt dan niet en de vluchtige bestanddelen verdampen. Er ontstaat nagenoeg zuivere koolstof en het voordeel van houtskool tegenover hout is dat men met hogere temperaturen kan stoken. Houtskool werd dan o.a. gebruikt voor ijzerproductie waarbij een temperatuur van 1200 graden Celsius moet worden bereikt, maar ook bij de productie van glas en keramiek.

De jonge scheuten compleet verkoold.

Het beste zijn takken van één jaar oud die nog nauwelijks verhout zijn.  Het zijn de scheuten die elk jaar systematisch van de wijnstokken worden gesnoeid, zij worden gebruikt voor de bereiding van het zwarte pigment.  Al in de veertiende eeuw worden in het Liber diversarum arcium van Montpellier verkoolde wijnranken (Vitis) of wilgen (Salix) genoemd als favoriete grondstoffen voor de zwarte verf van verluchters. Ook vinden we recepten in de Arte Illuminandi en in het werk van Cennino Cennini: ‘Il Libro Dell ‘Arte).  

“Een ander zwart wordt gemaakt van de ranken of jonge scheuten van de wijnstok, die verbrand moeten worden, na verbranding in water gegooid en uitgeblust en dan gemalen zoals andere zwarte pigmenten. Het is een kleur die zowel zwart als mager is; en het is een van de perfecte kleuren die we gebruiken en het is de beste” Pagina 76.

Wijnrank decoratie uit een manuscript. Bron: Gallica. BNF

Als de houtskool op een voldoende hoge temperatuur is verbrand, is er geen twijfel over de duurzaamheid ervan als pigment in alle media. Als het echter niet goed verkoold is, kan het grijs worden na lange blootstelling aan licht. Deze verandering is te wijten aan de oxidatie van de vluchtige bestanddelen, bruine stoffen die qua samenstelling het midden houden tussen het oorspronkelijke plantaardige materiaal en koolstof.

Doordat houtskool zwart afgeeft en dan aan de ondergrond zich bindt, leent het zich ook voor artistieke doeleinden zoals tekenen. Deze houtskool werd in vroegere bronnen aangeduid als nigrum optimum, ‘het beste zwart’. Latere bronnen bevelen ook verkoold wilgenhout aan. Tekenstiften gemaakt van verkoolde twijgen van wijnrank of wilg behoren dan ook tot de gemiddelde gereedschapskist van vijftiende-eeuwse kunstenaars, en zijn perfecte gereedschappen voor tekenen en ondertekenen.  Bewaar zelf ook goede herinneringen aan mijn academietijd waar we volop met houtskool tekenden. Het is een heerlijk tekenmateriaal tenminste als het goed is verkoold en er geen harde pitjes meer inzitten. De beste toen verkrijgbaar, waren de houtskool staafjes gemaakt van wilgenhout.

Zelf heb ik gemerkt waarom men juist de jonge nog niet zo harde scheuten van de wijnstok neemt voor het verkolingsproces in plaats van de dikkere takjes of de stam. Er is een significant verschil tussen de houtskool van deze dunne takjes en bijvoorbeeld die gemaakt is van de stam. De jonge scheuten geven een heel fijne koolstof die zich veel gemakkelijker laat verwerken op de steen. Bij de uitleg van het proces kom ik daarop terug.

Het bindmiddel is ook wel van belang heb ik gemerkt bij de proeven. Standaard maak ik gebruik van een mix van Arabische gom en geklaard eiwit met wat honing. Bij de eerste proef met de dikke tak houtskool bleek de verflaag toch nog iets af te geven. Bij de tweede proef heb ik een Arabische gom-oplossing gebruikt met honing en dat werkte heel goed.

Mogelijke redenen:

  • Was de koolstof niet fijn genoeg vermalen?
  • Wat het bindmiddel niet goed gedispergeerd?

Werkwijze

Voor de twee proeven heb ik dunne takjes gebruikt van onze gezonde wijnstok en daarnaast takjes en een stukje van de dikke stam van de uit de tuin verwijderde wijnstok. Hieronder een beschrijving met beeldmateriaal. De gemaakte verf ga ik gebruiken voor het maken van een grisaille schildering.

Cennino Cennini schrijft dat je de jonge takken in het vuur moet gooien, ze moeten worden verbrand om daarna overgoten te worden met water. Als je deze beschrijving naar de letter volgt zal een groot gedeelte van de takken gewoon verbranden denk ik. Hoeveel takken moeten er worden gebruikt om nog wat over te houden? Wanneer moet je stoppen, hoe heet moet het vuur zijn, moet het nog branden of alleen nog nagloeien? Het idee is wel duidelijk maar de uitvoering niet echt. 

Zelf heb ik gebruik gemaakt van onze houtkachel. De takjes heb ik zorgvuldig maar losjes omhuld met aluminiumfolie. Niet één laag maar meerdere en wel zo dat er nauwelijks of geen zuurstof bij kan komen. Dit is heel belangrijk anders verbranden de takjes en dat gebeurde me de eerste keer dat ik het probeerde. Als de houtkachel s’ avonds uitgebrand was legde ik de bundeltjes in de gloeiende asresten. Niet in het vuur anders verbranden ze toch is me gebleken. De volgende morgen had ik perfecte houtskool staafjes van jonge wijnrankscheuten. Mooi zacht materiaal dat goed is te verpulveren.

Vervolgens maken we de takjes fijn in een vijzel en daarna op de plaat. Goed verpulveren is belangrijk maar eigenlijk is het materiaal, als het goed is verkoold heel zacht.

Wijnrank decoratie. Bron: Gallica .BNF

Dan gaan we bindmiddel toevoegen en daarbij moeten we opletten. In de eerste plaats is het soms lastig om dit te doen, het bindmiddel wil zich dan niet zo goed verspreiden in de koolstofmassa. Een paar druppels alcohol doen wonderen. Over het bindmiddel zelf, ik heb een voorkeur voor Arabische gom met een beetje honing.

Maak altijd een paar proefjes. Maak een verloop van dun naar heel waterig, meng het eens met wat wit tot grijs etc. Na droging controleren of het goed hecht allemaal.

Het maken van een koolstofzwart is eigenlijk niet moeilijk en geeft veel voldoening wanneer je van een eenvoudig natuurlijk materiaal zelf je verf maakt.

Hieronder een beschrijving om zelf wijnranken zwart te maken..

Wikkel de jonge takjes in aluminiumfolie en leg ze daarna in het nagenoeg gedoofde vuur.

Laat het een nacht in de dovende haard liggen en open de volgende morgen de folie heel voorzichtig.

Doe de takjes in een vijzel en stamp de takjes compleet tot poeder.

Breng het poeder op de steen of glazen plaat en voeg er bindmiddel aan toe.

.

Ga nu met een glazen loper aan het werk om het bindmiddel compleet door de massa te werken.

Doe de verf nu in schelpjes en laat ze drogen. De gedroogde verf kunnen we later weer bevochtigen met water en vervolgens gewoon schilderen.

Maak proeven met diverse diktes van de verf. Eventueel nog wat bindmiddel gebruiken.

De geschilderde laag 10 x vergroot. Je ziet de korrels koolstof.