Over een plantaardige kleur groen op het middeleeuwse palet
About a vegetable colour green on the medieval palette
De meesten van u kennen ze wel, blauwe irissen, mooie bloemen met een gele binnenkant. Je komt ze tegen, los in boeketten of als bos in de vaas. De iris is een onderdeel van de Lissenfamilie waarvan de blauwe iris wel het meest bekend is.
Het is alweer een tijdje geleden dat ik op de fiets naar de markt in Rotterdam reed om twee bossen irissen te kopen voor het maken van een groene kleur. Ik had net een boekje aangeschaft met heel wat bijzondere recepten: “Alchimie de l’enluminure” van Marc Niederhauser. Marc Niederhauser was een journalist die in Frankrijk woonde en zich later uitvoerig verdiepte in het verluchten. Daarnaast gaf hij diverse workshops in een bijgebouw van het prachtige Chateau de Chantilly niet ver van Parijs. Voor zover ik weet is het boekje met de recepten alleen in het Frans verkrijgbaar.
Het paste allemaal in mijn groeiende belangstelling in die tijd voor plantaardige kleuren op het middeleeuwse palet. Op dat laat middeleeuwse palet zien we steeds meer kleuren verschijnen, waarvan een heel aantal van plantaardige. Zowel de recepten als de opslag van die kleuren zijn heel interessant om te bekijken en om zelf te maken. In dit bericht gaan we ontdekken hoe we Iris groen kunnen maken.
La plupart d’entre vous les connaissent, les iris blues, de belle fleurs à l’intérieur jaune. On les trouve en vrac dans les bouquets ou en bouquet dans un vase.
Cela fait un moment que je suis allée au marché de Rotterdam pour achter deux bouquets d’iris pour faire un vert. Je venait d’acheter un livret contenant de nombreuses recettes spéciales. “Alchimie de l’enluminure” de Marc Niederhauser. Marc était un journaliste qui vivait en France et qui s’est ensuite consacré à l’enluminure Il a également donné plusieurs ateliers dans une annexe de magnifique château de Chantilly. À ma connaissance, le livret contenant les recettes n’ est disponible qu’en français.
Tout de la correspondait à mon intérêt croissant pour les couleurs végétales sur la palette médiévale. Sur cette palette de la fin du Moyen Âge, nous voyons apparaître de plus en plus de couleurs, dont un grand nombre sont végétales. Les recettes et la conservation de ces couleurs sont très intéressant à observer et à réaliser. Dans ce post, nous allons découvrir comment faire du vert d’ iris.
Wat hebben we nodig?
- Bloemblaadjes van de blauwe Iris
- Loog gemaakt met houtas (*) (Zie hiervoor het recept onderaan dit bericht.).
- Aluin
- Arabische gom
- Gefilterd regenwater of gedemineraliseerd water
- Schaaltje/ bak
- Vijzel en stamper
- Houten lepel
- Pipet
- Filtreerpapier
Werkwijze
Zorg voor een flinke hoeveelheid blaadjes in een schaal of bak.
Stamp de blaadjes fijn, een grote hoeveelheid! Daarna lossen we 2 gram aluin op in wat lauw water en 2 gram Arabische gom. We roeren de beide oplossingen door de getampte blaadjes en laten het 6 uur intrekken.
Tijdens het wachten dek ik mijn brouwsels meestal af om verdamping en stof etc. te voorkomen.
3.
In de vijzel is de massa met aluin en Arabische gom inmiddels blauwpaars geworden. We gaan het nu zeven met een zeef eventueel als extra met filtreerpapier. Het is de bedoeling dat we al het vocht uit de massa persen door de zeef heen. Je kunt nu of later wat loog toevoegen met een pipetje om de kleur groen te laten kleuren. Zelf heb ik het later gedaan. (Zie hieronder).
Loogoplossing gemaakt van houtas.
4.
Nu komt het punt van het bewaren van deze kleuren. In de Middeleeuwen werd er vaak gebruikt gemaakt van stukjes stof, die meerdere keren in de plantaardige kleuren werden gedoopt. Na elke keer werd het lapje gedroogd en na droging weer in de vloeistof gedrenkt. Op die manier ontstond er een ‘voorraad’ kleur die het hele jaar kon worden gebruikt, ook in de winter.
Als de verluchter de kleur wilde gebruiken dan knipte hij een stukje van de met kleur doordrenkte stof af en legde dat in de clarea, (glair) of een ander bindmiddel dat dan langzaam groen werd. In onze oplossing zit al wat Arabische gom, helder water zou dan ook wel moeten volstaan.
Wel is het raadzaam om altijd wat proefjes te maken en één ding moeten we nooit vergeten, plantaardige kleuren blijven heel gevoelig voor licht. In de manuscripten werden ze redelijk goed beschermd tegen het licht maar voor gebruik voor een werkstuk in de lijst achter glas is het oppassen geblazen.
Aan de blauwe gezeefde oplossing heb ik enkele druppels houtloog toegevoegd en zij is daarna groen gekleurd. De kleine porseleinen schaaltjes zijn hiervoor heel handig
Voor de opslag heb ik kleine stukjes katoen gebruikt. De groene kleur is hier wat donker, in gebruik valt het iets lichter uit. Eventueel kun je de kleur wat warmer maken met Saffraan. (Zie de afbeeldingen hieronder).
Hier zien we de lapjes met het geconserveerde groen. Een klein stukje en wat water en/ of bindmiddel is genoeg om de kleurstof te activeren.
Na toevoeging van wat saffraan wordt de kleur beduidend lichter..
Boven puur iris groen, onder met wat saffraan.
Bronnen:
De Arte Illuminandi 14e eeuw
Bologne Manuscript 14e /15e eeuw
Beide geven een vrij gedetailleerde beschrijving voor het bereiden van iris groen.
About a vegetable colour green on the medieval palette
Most of you know them, blue irises, beautiful flowers with a yellow interior. You come across them loose in bouquets or as a bunch in the vase. The blue-purplish juice squeezed from the flowers of iris germanica was mixed with alum to make a green used in manuscript illumination.
In this blog, I want to show how that was done. Have based myself on medieval sources such as “De Arte Illuminandi” and the Bologna Manuscript.
A recent book of recipes, including that of iris green is; “Alchimie de L’enluminure” by Marc Niederhauser.
Bij het recept hebben we loog nodig dat is gemaakt van houtas, maar hoe maak je dat?
Hieronder een korte beschrijving van de werkwijze. In een volgende bericht zal ik wat uitvoeriger ingaan op het gebruik van loog bij het maken van kleuren en verven.
- Neem houtas uit de haard en zeef het.
- Doe het in een koffiefilter met filtreerpapier.
- Giet er kokend water over heen.
For the recipe above, we need lye made from wood ash, but how do you make it?
Hier is a brief description of how to make it. In a later post, I will go into a bit more detail on using lye to make colours and dyes.
- Take wood ash from the fireplace and strain it.
- Put the strained ash in a coffee-filter with filterpaper in it.
- Pour bowling water over it.